Trong một chuyến trở lại Phượng Hoàng Trung Đô, nơi tôi vẫn hình dung về giấc mộng kinh kỳ dang dở của Hoàng đế Quang Trung, bao nhiêu suy tư về lịch sử, về tầm vóc của tiền nhân bỗng ùa về. Với chút trải nghiệm và những dòng tùy bút này, tôi muốn chia sẻ cùng bạn đọc một hành trình không chỉ ngược dòng thời gian để cảm nhận khí phách của bậc minh quân, mà còn là một cuộc tìm về sâu thẳm tâm hồn người cầm bút.

Bài viết này, tôi nghĩ, cũng là một lời tự vấn của riêng mình: làm sao để mỗi con chữ không chỉ là sự ghi chép, mà còn là một viên gạch xây nên "kinh đô trong lòng" mỗi người, tiếp nối những khát vọng lớn lao và thắp sáng những điều còn vấn vương từ quá khứ. Mong rằng trên "Cánh buồm thao thức" này, bài tùy bút nhỏ này sẽ nhận được sự đồng cảm và chia sẻ từ bạn đọc yêu quý.

Tùy bút của NGUYÊN HÙNG

Con đường dẫn vào vùng đất Trung Đô hôm ấy như dài thêm bởi những tầng sương sớm, bảng lảng giữa rừng thông cao vút trên núi Dũng Quyết – một vùng đầt nằm phía hữu ngạn sông Lam. Khi leo lên đến Phượng Hoàng Trung Đô, nơi vua Quang Trung từng định xây kinh đô, nơi ông mời La Sơn Phu Tử ra bàn việc nước, tôi như thấy khí phách của bậc quân vương hội tụ cùng khí tiết của bậc đại nho. Hai tâm thế lớn – kẻ cầm quân và người cầm bút – cùng tìm một con đường cho dân tộc. Giữa non sông này, tôi thầm nghĩ: người viết hôm nay cũng phải tìm một Phượng Hoàng Trung Đô trong lòng mình – một nền tảng vững chắc để dựng nên những tác phẩm đủ chiều sâu, đủ tầm vóc, để có thể đi vào lòng người.

Đền thơ vua Quang Trung trên núi Quyết nhìn từ trên cao (Ảnh: Báo Nghệ An)

Chúng tôi dừng lại hồi lâu trước Đền thờ Hoàng đế Quang Trung – người từng làm nên kỳ tích đánh tan 29 vạn quân Thanh trong vòng 6 ngày Tết, người từng 3 lần ra Bắc vào Nam để dựng cờ, thống nhất giang sơn. Nhưng giữa những chiến công hiển hách ấy, có một giấc mộng lớn mà ông chưa kịp hoàn thành: xây dựng Phượng Hoàng Trung Đô – một kinh đô mới của đất nước Đại Việt.

Một tầm nhìn vượt trước thời đại

Người ta thường biết đến Quang Trung như một vị tướng thiên tài, nhưng ít ai nhớ ông cũng là một kiến trúc sư chính trị với tầm nhìn xa trông rộng. Ông không chọn Thăng Long làm kinh đô nữa, mà muốn đặt trung tâm quyền lực mới ở Nghệ An – vùng đất trung độ giữa hai miền, thuận lợi giao thông, nằm sát dòng Lam Giang, dễ thủ dễ công. Ngôi thành này được đặt tên Phượng Hoàng là một loài chim trong truyền thuyết và dự định xây dựng để thay thế kinh đô Phú Xuân. Trung Đô còn có ý nghĩa là kinh đô nằm giữa vùng lãnh thổ do Quang Trung kiểm soát, cách Phú Xuân và Đông Kinh Kẻ Chợ đều khoảng 300 cây số.

Quy hoạch Phượng Hoàng Trung Đô theo kiểu kiến trúc “trung tâm đồng tâm” – mô hình khá hiện đại, với cung điện, doanh trại, kho lương, trường học, và khu dân cư được tính toán bài bản. Quang Trung dự định đây sẽ là nơi đặt Viện Sùng Chính – một kiểu “học viện quốc gia” để đào tạo hiền tài, thảo sách lược, khơi nguồn chữ nghĩa. Ông không chỉ muốn đổi tên nước thành Nam Việt, mà còn đổi cách nhìn về trị quốc, kiến quốc, với những tư tưởng cải cách như: dùng chữ Nôm làm văn tự chính thức, khuyến học khắp nơi, trọng dụng nông dân, giảm sưu thuế… Một nhà cải cách toàn diện. Một giấc mộng quá lớn.

Nhưng rồi… người mộng thì mất, giấc mộng chưa thành.

Một trang sử lật dở

Năm 1792, khi công trình Trung Đô còn đang dang dở, Quang Trung băng hà ở tuổi 40. Cái chết đột ngột ấy không chỉ chấm dứt một đời người, mà dường như cắt đôi một con đường lịch sử. Những bức tường thành mới đắp bị bỏ hoang. Những cột mốc xây dựng rêu phong dần phủ kín. Phượng Hoàng chưa kịp tung cánh đã thành biểu tượng của một giấc mộng gãy cánh.

Nếu Quang Trung sống thêm mười năm – chỉ mười năm thôi – lịch sử nước Việt có lẽ đã bước sang một trang khác. Không còn cảnh đất nước chia ba, không còn những cuộc nội chiến dai dẳng, không còn những lần ngoại bang dòm ngó dễ dàng vì lòng dân chưa yên. Một nước Việt Nam hiện đại hóa từ thế kỷ 18, biết đâu đã không còn là mơ tưởng.

Lịch sử không có chữ "nếu". Nhưng người viết văn, đôi khi được phép sống với những "nếu" ấy – không phải để mơ mộng viển vông, mà để từ đó hiểu thêm giá trị của những điều đã mất và trân trọng những cơ hội mình đang có.

Ngẫm từ một giấc mộng chưa tròn

Trước nền đất cũ Trung Đô, tôi bỗng nhớ đến câu thơ của Chế Lan Viên:

“Khi ta ở, chỉ là nơi đất ở
Khi ta đi, đất đã hóa tâm hồn”

Phượng Hoàng Trung Đô hôm nay, với những dấu tích xưa cũ, không còn là công trình dang dở mà đã là một biểu tượng trong lòng lịch sử. Biểu tượng của tầm nhìn, của khát vọng đổi thay, của nỗ lực vượt lên khỏi giới hạn thời đại.

Chúng tôi – những người cầm bút – đứng đây, không chỉ là để tưởng niệm, mà còn để soi vào mình. Phượng Hoàng không cất cánh, nhưng hy vọng lắm, những đôi cánh chữ nghĩa sẽ cất cánh bay lên.

Viết, có khi là sự tiếp nối một giấc mộng chưa thành. Mỗi con chữ, là một viên gạch xây lại niềm tin. Mỗi tác phẩm, là một cách thắp sáng một góc lịch sử đã từng bị khuất lấp.

Phượng Hoàng Trung Đô không thành kinh đô. Nhưng trong tâm thức những người viết, nơi ấy mãi là kinh đô của khát vọng – nơi một bậc minh quân từng dám mơ khác biệt, từng dám đi xa hơn cả thời đại của mình.

Các nhà văn tham gia Trại sáng tác Nam Đàn của Hội Nhà văn Việt Nam trong thăm viếng và dâng hương Đền thờ Hoàng đế Quang Trung tại Phượng Hoàng Trung, TP Vinh, Nghệ An.

Nam Đàn, 4/2025