Trong một chuyến trở lại Phượng Hoàng Trung Đô, nơi tôi vẫn hình dung về giấc mộng kinh kỳ dang dở của Hoàng đế Quang Trung, bao nhiêu suy tư về lịch sử, về tầm vóc của tiền nhân bỗng ùa về. Với chút trải nghiệm và những dòng tùy bút này, tôi muốn chia sẻ cùng bạn đọc một hành trình không chỉ ngược dòng thời gian để cảm nhận khí phách của bậc minh quân, mà còn là một cuộc tìm về sâu thẳm tâm hồn người cầm bút.

Bài viết này, tôi nghĩ, cũng là một lời tự vấn của riêng mình: làm sao để mỗi con chữ không chỉ là sự ghi chép, mà còn là một viên gạch xây nên "kinh đô trong lòng" mỗi người, tiếp nối những khát vọng lớn lao và thắp sáng những điều còn vấn vương từ quá khứ. Mong rằng trên "Cánh buồm thao thức" này, bài tùy bút nhỏ này sẽ nhận được sự đồng cảm và chia sẻ từ bạn đọc yêu quý.

Tùy bút của NGUYÊN HÙNG

Vào một ngày nắng tháng Tư, tôi cùng các nhà văn thuộc Hội Nhà văn Việt Nam dự Trại Sáng tác văn học tại Nam Đàn, đã đi thăm viếng Đền thờ Hoàng đế Quang Trung tại Thành phố Vinh. Con đường dẫn vào vùng đất Trung Đô hôm ấy như dài thêm bởi những tầng sương sớm, bảng lảng giữa rừng thông cao vút trên núi Dũng Quyết – một vùng đầt nằm phía hữu ngạn sông Lam. Khi leo lên đến Phượng Hoàng Trung Đô, nơi vua Quang Trung từng định xây kinh đô, nơi ông mời La Sơn Phu Tử ra bàn việc nước, chúng tôi như thấy khí phách của bậc quân vương hội tụ cùng khí tiết của bậc đại nho. Hai tâm thế lớn – kẻ cầm quân và người cầm bút – cùng tìm một con đường cho dân tộc. Đứng giữa khung cảnh nước non hùng vĩ và nên thơ này, tôi thầm nghĩ: người viết hôm nay cũng phải tìm một Phượng Hoàng Trung Đô trong lòng mình – một nền tảng vững chắc để dựng nên những tác phẩm đủ chiều sâu, đủ tầm vóc, để có thể đi vào lòng người.
 

Đền thơ vua Quang Trung trên núi Quyết nhìn từ trên cao (Ảnh: Báo Nghệ An)

Chúng tôi dừng lại hồi lâu trước Đền thờ Hoàng đế Quang Trung – người từng làm nên kỳ tích đánh tan 29 vạn quân Thanh trong vòng 6 ngày Tết, người từng 3 lần ra Bắc vào Nam để dựng cờ, thống nhất giang sơn. Nhưng giữa những chiến công hiển hách ấy, có một giấc mộng lớn mà ông chưa kịp hoàn thành: xây dựng Phượng Hoàng Trung Đô – một kinh đô mới của đất nước Đại Việt.

Một tầm nhìn vượt trước thời đại

Người ta thường nhắc đến Quang Trung như một người anh hùng áo vải, một thiên tài quân sự với chiến công "thần tốc" đánh tan quân xâm lược, nhưng ít ai nhấn mạnh rằng ông còn là một kiến trúc sư chính trị với tầm nhìn vượt trước thời đại. Không chọn Thăng Long hay Phú Xuân, ông quyết định xây dựng Trung Đô Phượng Hoàng tại Nghệ An – vùng đất chiến lược nằm giữa hai miền Nam - Bắc, sát dòng Lam Giang, thuận tiện giao thông, "dễ thủ dễ công". Đây không chỉ là kinh đô mới, mà còn là trung tâm quyền lực được tính toán kỹ lưỡng, cách đều Phú Xuân và Thăng Long khoảng 300km, thể hiện tư duy cân bằng quyền lực và phòng thủ đa chiều.

Quang Trung sớm nhìn thấy nguy cơ ngoại xâm từ phương Bắc. Sau khi kết hôn với công chúa Ngọc Hân, ông đã lường trước việc nhà Lê sẽ cầu viện Trung Hoa, nên bí mật chuẩn bị lương thảo ở Phú Thọ, đồng thời phân tán binh lính về Nghệ An dưới vỏ bọc nông dân. Nhờ thế, khi quân Thanh xâm lược, ông có thể hành quân thần tốc từ Huế ra Bắc – một kế hoạch khiến Tôn Sĩ Nghị không kịp trở tay. Chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa năm 1789 không chỉ là kỳ tích quân sự, mà còn minh chứng cho tầm nhìn chiến lược: ông xây dựng Trung Đô Phượng Hoàng không chỉ để trị quốc, mà còn để phòng thủ lâu dài, thậm chí có thể ngăn chặn cả thực dân Pháp sau này.

Trên nền tảng đó, Quang Trung vẽ ra một giấc mộng kiến quốc táo bạo:

– Quy hoạch đô thị hiện đại: Phượng Hoàng Trung Đô được thiết kế theo mô hình "trung tâm đồng tâm" với cung điện, doanh trại, kho lương, trường học và khu dân cư bài bản – một tư duy quy hoạch tiến bộ hiếm có thời bấy giờ.
– Cải cách giáo dục: Thành lập Viện Sùng Chính như "học viện quốc gia" đào tạo nhân tài, đề cao chữ Nôm, mở rộng giáo dục đến tầng lớp nông dân.
– Tái định hình quốc gia: Đổi tên nước thành Nam Việt, giảm sưu thuế, trọng dụng nhân tài không phân biệt xuất thân...

Nhưng lịch sử thường khắc nghiệt với những giấc mộng lớn. Cái chết đột ngột của Quang Trung năm 1792 khiến Trung Đô Phượng Hoàng dang dở, để lại những câu hỏi đau đáu cho hậu thế: Nếu ông còn tại vị lâu hơn, liệu nước Việt đã kịp có một kinh đô trung tâm, một nền giáo dục Nôm hóa, và một thế hệ lãnh đạo đủ sức chống ngoại xâm trong thế kỷ XIX?

Có lẽ, lịch sử đã phần nào trả lời khi giao sứ mệnh đánh Pháp, đuổi Nhật, và định hình nền độc lập hiện đại cho những người con Xứ Nghệ – nơi Quang Trung từng chọn làm trái tim của đất nước. Giấc mộng của ông tuy chưa thành, nhưng tầm nhìn ấy mãi là di sản cho hậu thế suy ngẫm.

Một trang sử lật dở

Năm 1792, khi công trình Trung Đô còn đang dang dở, Quang Trung băng hà ở tuổi 40. Cái chết bất ngờ ấy không chỉ khép lại một đời người, mà như cắt phăng một con đường lịch sử đang mở ra. Những bức tường thành mới đắp bị bỏ hoang. Những cột mốc xây dựng rêu phong dần phủ kín. Phượng Hoàng chưa kịp tung cánh đã thành biểu tượng của một giấc mộng gãy cánh.

Giả sử nhà vua tại vị thêm mười năm – chỉ mười năm thôi – lịch sử nước Việt có thể đã rẽ sang một hướng khác: không còn cảnh đất nước chia ba, không còn những cuộc nội chiến dai dẳng, không còn những lần ngoại bang dòm ngó dễ dàng vì lòng dân chưa yên. Một Việt Nam hiện đại hóa từ thế kỷ 18, biết đâu đã không còn là mơ tưởng.

Về điều này, Võ Văn Dũng - một võ tướng kiệt xuất đồng thời là nhà ngoại giao tài ba thời Tây Sơn, người đặt nền móng cho quan hệ bình đẳng giữa Đại Việt và nhà Thanh, đã có mấy câu thơ nổi tiếng:

"Năm năm dấy nghiệp tự thân nông

Thời trước thời sau khó sánh cùng

Trời để vua ta thêm chục tuổi

Anh hùng Đường, Tống hết khoe hùng"

Lịch sử không có chữ "nếu". Nhưng người viết văn, đôi khi được phép sống với những "nếu" ấy – không phải để mơ mộng viển vông, mà để từ đó hiểu thêm giá trị của những điều đã mất, và trân trọng những cơ hội mình đang có.

Ngẫm từ một giấc mộng chưa tròn

Phượng Hoàng Trung Đô hôm nay, với những dấu tích xưa cũ, không còn là công trình dang dở mà đã là một biểu tượng trong lòng lịch sử. Biểu tượng của tầm nhìn, của khát vọng đổi thay, của nỗ lực vượt lên khỏi giới hạn thời đại.

Chúng tôi – những người cầm bút bé nhỏ – đứng đây, không chỉ là để tưởng niệm, mà còn để soi vào mình. Phượng Hoàng không cất cánh, nhưng hy vọng lắm, những đôi cánh chữ nghĩa sẽ cất cánh bay lên – bằng khát vọng của mình và sự phù trợ của các bậc tiền nhân.

Viết, có khi là sự tiếp nối một giấc mộng chưa thành. Mỗi con chữ, là một viên gạch xây lại niềm tin. Mỗi tác phẩm, là một cách thắp sáng một góc lịch sử từng bị khuất lấp.

Phượng Hoàng Trung Đô không thành kinh đô. Nhưng trong tâm thức những người viết, nơi ấy mãi là kinh đô của khát vọng – nơi một bậc minh quân từng dám mơ khác biệt, từng dám đi xa hơn cả thời đại của mình.
 

Các nhà văn tham gia Trại sáng tác Nam Đàn của Hội Nhà văn Việt Nam trong thăm viếng và dâng hương Đền thờ Hoàng đế Quang Trung tại Phượng Hoàng Trung, TP Vinh, Nghệ An.

Nam Đàn, 4/2025