Từ chiến hào Quảng Trị 1969 đến sân khấu quốc tế Moskva 2025, "Tre Việt Nam" của Nguyễn Duy vẫn là biểu tượng sức sống dân tộc. Bài viết của Tô Văn Trường kêu gọi trả lại công bằng cho tác phẩm và tôn vinh những giá trị trường tồn của văn chương Việt. Cánh buồm thao thức trân trọng giới thiệu bài viết giàu cảm xúc và có tính luận thuyết mạnh mẽ này tới bạn đọc.

TÔ VĂN TRƯỜNG

Trong kho tàng văn chương dân tộc, có những tác phẩm vượt qua giới hạn thời gian để trở thành một phần ký ức và tâm hồn chung của nhiều thế hệ. Giữ gìn và trả lại công bằng cho những tác phẩm ấy không chỉ là việc của giới sáng tác, mà còn là trách nhiệm văn hóa, là nghĩa cử của một dân tộc biết trân trọng di sản tinh thần của chính mình.

Chiến thắng vang dội vừa qua của ca sĩ Đức Phúc tại Intervision 2025 ở Moskva, Nga, không chỉ là một thành tích âm nhạc mà còn là một sự kiện văn hóa đặc biệt. Trên sân khấu quốc tế, giữa hàng chục ca sĩ nổi tiếng của các quốc gia tranh tài, một ca sĩ trẻ Việt Nam đã cất cao những câu hát đầu tiên bằng chính những câu thơ quen thuộc trong bài "Tre Việt Nam" của nhà thơ Nguyễn Duy. Tiết mục ấy, với hình ảnh Thánh Gióng cưỡi ngựa sắt, vung roi tre đã chinh phục Hội đồng giám khảo và hàng tỉ khán giả khắp thế giới.
 

Ca sĩ Đức Phúc đến thăm và nói lời cảm ơn nhà thơ Nguyễn Duy tại nhà riêng, TPHCM.

Khoảnh khắc đó, khi thơ ca hòa vào âm nhạc, khi cây tre hiện lên như một biểu tượng văn hóa Việt Nam gần gũi và bền bỉ, đã khiến cả dân tộc tự hào. Nhưng cũng từ đó gợi lên trong nhiều người một nỗi day dứt: Tại sao một bài thơ đậm chất nhân văn, giàu bản sắc dân tộc, từng gắn bó với nhiều thế hệ học trò, lại bị loại khỏi chương trình sách giáo khoa từ năm 2018?

Câu hỏi ấy không đơn thuần là chuyện dạy - học văn trong nhà trường, mà còn chạm đến cách ứng xử của xã hội với di sản tinh thần, với giới trí thức và rộng hơn, với những giá trị văn hóa dân tộc.

Một bài thơ từ chiến hào đi ra thế giới

Bài thơ Tre Việt Nam được Nguyễn Duy viết năm 1969, khi ông mới ngoài 20 tuổi, trong bối cảnh chiến tranh ác liệt. Giữa những ngày hành quân, trong một căn hầm nhỏ dưới bụi tre già, nỗi nhớ quê hương đã bật ra thành những câu thơ đầu tiên giản dị như đồng dao:

Tre xanh

Xanh tự bao giờ

Chuyện ngày xưa… đã có bờ tre xanh

Rồi dần dà ông viết tiếp, sửa đi sửa lại trong suốt hai năm. Tác phẩm ra đời từ nỗi nhớ, niềm tự hào quê hương thẳm sâu trong máu thịt của người lính trẻ, để rồi đi vào tâm hồn bao thế hệ học trò Việt Nam. Nó mộc mạc, trong sáng, dễ thuộc, dễ nhớ, nhưng hàm chứa sức sống và ý chí quật cường của dân tộc: “Thân gầy guộc, lá mong manh / mà sao nên luỹ nên thành, tre ơi?”.

Hơn nửa thế kỷ sau, chính những câu thơ này lại vang lên tại Moskva, trong ca khúc "Phù Đổng Thiên Vương". Khi Đức Phúc cất cao giọng hát, hình ảnh cây tre Việt Nam một lần nữa được khẳng định như biểu tượng văn hóa dân tộc – bình dị mà hùng tráng. Đó cũng là minh chứng rằng: một tác phẩm đích thực sẽ không bao giờ phai nhoà theo thời gian.

Khi văn chương chịu hệ lụy ngoài văn học

Thế nhưng năm 2018, "Tre Việt Nam" cùng với "Ánh trăng" và "Đò Lèn" của Nguyễn Duy đã bị loại khỏi chương trình sách giáo khoa phổ thông. Cùng thời điểm ấy, một số tác phẩm nổi tiếng khác như "Đường chúng ta đi", "Đất nước đứng lên" của Nguyên Ngọc hay "Quê hương" của Đỗ Trung Quân cũng bị rút bỏ.

Lý do chính thức xuất phát từ công văn số 4112/CV-BTG ngày 13/3/2018 của Ban Tuyên giáo Trung ương, yêu cầu loại toàn bộ tác phẩm của những tác giả có liên quan đến “Ban vận động Văn đoàn độc lập”. Dù trước công văn đó, chính nhà thơ Nguyễn Duy đã công khai rút tên khỏi danh sách và thực tế tổ chức “Văn đoàn độc lập” chưa hề được thành lập, nhưng các tác phẩm của họ vẫn bị xóa tên khỏi hành trang văn học của hàng triệu học sinh.

Điều nghịch lý là: cũng công văn ấy đã cùng lúc nhấn mạnh yêu cầu: “Các tác phẩm đưa vào sách giáo khoa phải góp phần phát triển trí tuệ, giáo dục lòng yêu nước, tự hào truyền thống dân tộc và chủ nghĩa nhân văn cao cả”. Vậy thì có tác phẩm nào đáp ứng điều này rõ hơn "Tre Việt Nam" - một bài thơ lấy hình ảnh cây tre thân thuộc gắn bó với làng quê, với lịch sử dựng nước và giữ nước để ca ngợi sức sống bền bỉ của dân tộc?

Chúng ta đã loại bỏ một minh chứng điển hình cho tinh thần yêu nước và nhân văn chỉ vì một lý do ngoài văn học. Và giờ đây, chính thế giới đã trả lại giá trị của bài thơ bằng sự tôn vinh: Những câu thơ "Tre Việt Nam" được hát vang trên đất Nga, chinh phục hàng tỉ khán giả toàn cầu và đạt giải cao nhất cuộc thi.

Văn chương và chính trị: Chuẩn mực quốc tế

Ở nhiều quốc gia từng có những nhà văn, nhà thơ bất đồng quan điểm với chính quyền, nhưng tác phẩm của họ vẫn hiện diện trong chương trình giáo dục bởi giá trị nghệ thuật và nhân văn vượt lên trên khác biệt chính trị.

Tại Nga, dù từng có những giai đoạn căng thẳng, nhưng các tác phẩm của Solzhenitsyn hay Pasternak vẫn được thừa nhận. Ở Mỹ, Walt Whitman – nhà thơ có tư tưởng dân chủ mạnh mẽ, đôi khi đi ngược trào lưu chính trị nhưng vẫn được coi là “thi hào quốc dân”. Ở Pháp, Victor Hugo từng bị lưu vong nhiều năm, nhưng "Những người khốn khổ" vẫn trở thành niềm tự hào quốc gia, được truyền bá rộng rãi trong giáo dục.

Những ví dụ ấy cho thấy: ứng xử văn minh với văn chương chính là biết tách bạch tác phẩm và tác giả. Chúng ta có thể không đồng ý với mọi quan điểm của một nhà văn, nhà thơ, nhưng không thể vì thế mà chối bỏ những giá trị trường tồn mà họ để lại.

Từ “ngoại giao cây tre” đến “văn hóa cây tre”

Điều thú vị là chính hình tượng cây tre đã được cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng sử dụng trong Hội nghị đối ngoại toàn quốc năm 2021, để khẳng định “trường phái ngoại giao cây tre Việt Nam”: gốc vững, thân chắc, cành uyển chuyển, giàu sức sống, đoàn kết, thủy chung.

Trong bài phát biểu ấy, cố Tổng Bí thư còn dẫn lại câu thơ của Nguyễn Duy: “Thân gầy guộc, lá mong manh – mà sao nên luỹ nên thành, tre ơi?”. Nghĩa là, hình tượng tre trong thơ đã từng được chính nhà lãnh đạo cao nhất của đất nước mượn để diễn đạt tầm nhìn chiến lược về đối ngoại, và hiện nay đã trở thành khái niệm được sử dụng phổ biến ở Việt Nam trong quan hệ ngoại giao. Thế thì chẳng có lý gì để các thế hệ học trò Việt Nam lại không được tiếp cận tác phẩm ấy trong sách giáo khoa.

Trả lại vị trí cho những đứa con tinh thần

Người ký công văn loại bỏ bài thơ "Tre Việt Nam" và một số tác phẩm khác năm 2018 là ông Võ Văn Phuông, khi đó là Phó Trưởng ban Thường trực Ban Tuyên giáo Trung ương, nay đã nghỉ hưu. Ông Võ Văn Thưởng, nguyên Trưởng Ban, mới đây cũng đã bị kỷ luật cách hết chức vụ. Nhưng trách nhiệm của lịch sử không dừng lại ở cá nhân; trách nhiệm lớn hơn thuộc về những nhà lãnh đạo đương nhiệm.

Nhiều người dân, trong đó có nhiều giáo viên và phụ huynh rất mong muốn Tổng Bí thư Tô Lâm trực tiếp chỉ đạo xem xét lại vấn đề này, để khẳng định rằng đúng là dân tộc ta đang bước vào một kỷ nguyên mới – kỷ nguyên của tư duy đổi mới và tầm nhìn rộng mở. Liệu chúng ta có đủ tỉnh táo và dũng khí để sửa sai, để trả lại công bằng cho những tác phẩm xứng đáng đã bị loại bỏ?

Phục hồi "Tre Việt Nam", "Ánh trăng", "Đò Lèn", "Đất nước đứng lên", "Quê hương"… trong sách giáo khoa không chỉ là trả lại công bằng cho các tác giả, tác phẩm mà còn là một thông điệp mạnh mẽ: Việt Nam trong kỷ nguyên mới sẵn sàng ứng xử văn minh, rộng mở với trí thức và nghệ sĩ. Một đất nước mạnh không chỉ là đất nước phát triển mạnh mẽ về kinh tế, chính trị, quốc phòng an ninh mà còn là đất nước biết trân trọng và phát huy mọi giá trị tốt đẹp của văn hoá dân tộc.

Nhà thơ Nguyễn Duy nay đã gần 80 tuổi, từng trải qua hai cơn đột quỵ, chỉ có một mong mỏi giản dị: được thấy những "đứa con tinh thần” của mình trở về với các thế hệ học trò. Nhà văn Nguyên Ngọc, 94 tuổi, cũng đã sống gần trọn một thế kỷ với văn chương, với cách mạng. Chúng ta không thể để những trí thức ấy ra đi trong nỗi tiếc nuối rằng tác phẩm của họ bị lãng quên ngay chính trên quê hương mình.

Một bài thơ viết giữa chiến tranh, nửa thế kỷ sau vẫn song hành cùng hơi thở của  âm nhạc hiện đại chinh phục thế giới; cũng như "Tre Việt Nam" cùng một số tác phẩm khác xứng đáng trở lại vị trí của mình trong sách giáo khoa. Đó không chỉ là sự công bằng cho tác giả, tác phẩm mà còn là sự công bằng cho chính các thế hệ học trò, cho tương lai đất nước.

Cây tre Việt Nam đã đi cùng dân tộc qua bao bão giông, vẫn đứng thẳng hiên ngang. Cũng vậy, những tác phẩm văn chương chân chính sẽ sống mãi trong lòng người, bất chấp mọi sóng gió. Và chúng ta – những người đang sống trong kỷ nguyên mới có trách nhiệm bảo vệ, khẳng định và trao truyền di sản ấy cho thế hệ mai sau.