- Nhà văn & Góc nhìn
- Một hạt rơi giữa hai cối xay (phần 1)
Một hạt rơi giữa hai cối xay (phần 1)
TÔ HOÀNG chuyển ngữ
Cách đây không lâu, Văn chương Thành phố Hồ Chí Minh đã đăng trọn vẹn bài nói của nhà văn Nga Alexandr Solznhenitsyl tại Đại học Harvard Mỹ) năm 1978. Nay Cánh buồm thao thức xin giới thiệu hồi ký của ông về phản ứng của Mỹ và phương Tây đối với bài phát biểu ấy.
Vladivostok, 1994, tức 16 năm sau bài phát biểu ở Harvard, Alexander Isaevich Solzhenitsyn trở lại Nga. Nhà xuất bản “Thời đại” (Nga) cho xuất bản tập thứ 29 tiếp theo những tác phẩm được sưu tầm của Alexander Solzhenitsyn: “Một hạt rơi giữa hai cối xay”. Trong những năm sống lưu vong (1974–1994), nhà văn đã có cơ hội chống lại không chỉ hệ thống toàn trị, mà còn nhiều điều của nền văn minh phương Tây không tương ứng với các giá trị tinh thần và quy tắc sống của ông. Tuy nhiên, hai “cối xay” này đã không xay ra được “hạt giống” - một nghệ sĩ vĩ đại vẫn là một nghệ sĩ vĩ đại...
*
Vào mùa đông năm 1978- đột nhiên tôi nhận được lời mời: đọc diễn văn tại lễ tốt nghiệp của Đại học Harvard. Tất nhiên, tôi cũng có thể từ chối họ, vì tôi đã từ chối lời mời như thế vào năm 1975, và hàng trăm lời mời khác nữa. Tuy nhiên, Đại học Harvard là một nơi rất đáng chú ý. Và cũng đã hơn 2 năm tôi không lên tiếng; nhưng tính khí của tôi bỗng thúc đẩy tôi phải can thiệp một lần nữa. Và tôi đã nhận lời mời.
Trong nhiều năm ở Liên Xô và bốn năm nay ở phương Tây, tôi đã chém, mổ xẻ, chửi rủa chủ nghĩa toàn trị, nhưng trong những năm gần đây tôi lại thấy ở phương Tây rất nhiều điều nguy hiểm đáng báo động và tôi muốn đến Harvard để nói về những điều đó. Khi muốn đưa ra những quan sát tích tụ được, tôi đã cấu tạo một bài phát biểu về nguyên nhân, những điểm yếu của phương Tây.
Bài phát biểu này, là một ngoại lệ khi mà tôi đã chuẩn bị bằng văn bản. I.A. Ilovaiskaya dịch nó sang tiếng Anh. Hiểu rõ về phương Tây, cô ta rất kích động và đau khổ về phát ngôn của tôi, cố gắng thuyết phục tôi làm mềm đi những suy nghĩ, những kiến giải của bài, nhưng tôi từ chối. Sau đó, khi dịch và in xong, Ilovaiskaya đã nói với Alya (bà vợ nhà văn) trong nước mắt: "Họ sẽ không tha thứ cho anh ấy vì bài nói này đâu!"
Bài phát biểu của tôi đã được thông báo, nên mọi người mong đợi tôi trước hết (như họ viết sau này) là lòng biết ơn của một người lưu vong đối với quyền lực Tự do vĩ đại của Đại Tây Dương, ca tụng sức mạnh và tính ưu việt của nó, những thứ ở Liên Xô không thể có.
... Trong sân trường đại học Harvard, sinh viên tốt nghiệp chuyên ngành ngồi ngoài trời, khách đứng xung quanh - tổng cộng, theo họ nói là hai mươi nghìn. Ông Hiệu trưởng trường đại học chúc mừng các sinh viên tốt nghiệp, sau đó họ trao sân trường cho chúng tôi cùng với Tổng thống Botswana Sir Seretse Hama, cựu Tổng thống Israel Ephraim Katzir, nhà nhân chủng học Đan Mạch Erik Erikson- một con người tuyệt vời - bằng tiến sĩ. Trước sự ngạc nhiên của tôi, tất cả mọi người trong sân đứng lên chào đón với một tràng pháo tay kéo dài. Hóa ra huyền thoại về tôi vẫn chưa tan biến ở đây. Sau đó, nhóm đại diện sinh viên tốt nghiệp (dẫn đầu bởi một cựu sinh viên khóa 1893) đi vòng quanh sân trường đại học một hồi lâu, đưa chúng tôi và những vị khách danh dự đến chào hỏi mọi người, rồi một lần nữa lại ngồi xuống. Có một cơn mưa khá lớn xẩy tới. Chúng tôi và đoàn chủ tịch, đứng dưới một tán cây, còn toàn bộ anh chị em sinh viên đều đứng dưới mưa. Khi phát biểu, tôi đã rất ngạc nhiên có ai đó che dù cho tôi, còn mọi người vẫn ngồi dưới mưa, mà không hề giải tán! Thế mà bài phát biểu, khoảng một tiếng đồng hồ, nhưng có kèm phần dịch, nên thời gian tăng gấp đôi. Những chiếc loa đã mang nó đến tất cả các góc của sân.
Tôi còn rất ngạc nhiên, hoàn toàn không mong đợi: người nghe đã vỗ tay rộn ràng và thường xuyên như thế nào, nhất là khi tôi nói về việc rời bỏ chủ nghĩa duy vật, điều ấy khiến tôi hài lòng. Đôi khi sinh viên huýt sáo, điều này, hóa ra, cũng là một dấu hiệu của sự tán thành. Nhưng cũng có một âm thanh: "suỵt.. suỵt.." vọng tới giống như lời kêu gọi của chúng tôi cần im lặng hơn - điều này, ngược lại với một lời lên án.
Sau bài phát biểu, trường đại học yêu cầu tôi đưa văn bản và ngay lập tức sao chép nó, phân phát cho hai nghìn người; còn việc phân phối dưới dạng các đoạn trích và trích dẫn tùy ý người khác thì lan tỏa trên khắp Hoa Kỳ và trên toàn thế giới. Từ 12 quốc gia, trường đại học đã nhận được hơn 5.000 yêu cầu. Chiếc tivi không biết ngưng nghỉ phát sóng, ngay vào tối hôm đó đã truyền đi bài phát biểu của tôi cùng những ý kiến bình luận quanh nó. Từ tất cả những điều như thế, Alya và tôi, cho đến khuya, chỉ kịp hiểu rằng Đài Tiếng nói Hoa Kỳ đã truyền toàn bộ bài phát biểu của tôi tới Liên Xô, bằng giọng nói của chính tôi.
... Và ngày hôm sau, chúng tôi đến nhà ở của Thomas Whitney, cả người bạn của anh ấy là Garrison Salisbury cũng đã có ở đó - người trước đây tôi đã có dịp nói tới... Đến tối, chủ nhân tập hợp những vị khách đã được lựa chọn, trong số đó có kịch tác giả lừng danh Arthur Miller và nhóm của ông ấy, cùng một số người thuộc giới thượng lưu New York.
... Ngày hôm sau chúng tôi trở về nhà - bắt đầu nghe ngóng phản ứng. Nghe, trong suốt hai tháng! Báo chí nhậy bén lên tiếng trước, sau đó là cả một dòng suối thư từ trực tiếp của người Mỹ gửi cho tôi.
Phải nói ngay rằng, tôi đã rất ngạc nhiên. Cả sự phản ứng ấy ủng hộ (hay phản đối) với nội dung bài phát biểu của tôi.
Tôi đặt cho bài phát biểu ở đại học Harvard cái tên “Thế giới tan vỡ”, với ý nghĩa ấy, tôi mở đầu bài phát biểu nói rằng nhân loại bao gồm những thế giới riêng biệt, nguyên bản, được thiết lập tốt, những nền văn hóa độc lập thường cách xa nhau. Chúng ta phải bỏ đi sự mù quáng kiêu ngạo: đánh giá tất cả thế giới này với mức độ phát triển đa dạng, nhiều màu vẻ của chúng chỉ theo duy nhất một mô hình của phương Tây. Một thước đo như vậy nảy sinh từ sự hiểu lầm về bản chất của tất cả thế giới. Cần phải có cái nhìn tỉnh táo về hệ thống của chính mình.
Xã hội phương Tây về cơ bản được xây dựng trên một trình độ pháp lý thấp hơn nhiều so với các tiêu chuẩn đạo đức thực sự; thêm vào đó, tư duy pháp lý này có khả năng hóa đá. Các quan điểm đạo đức về cơ bản không chỉ không được tuân thủ trong chính trị, mà còn không được tuân thủ ngay cả trong đời sống xã hội. Khái niệm tự do nghiêng về những đam mê không thể kiềm chế, có nghĩa là đứng về phía các thế lực của cái ác (để không hạn chế "tự do" của bất kỳ ai!).Ý thức về trách nhiệm của con người trước Chúa và xã hội đã phai nhạt. "Nhân quyền" được đề cao đến mức đàn áp các quyền của xã hội và phá hủy nó. Đặc biệt thứ chuyên quyền của báo chí, không phải là sự thống trị của lẽ phải, chân lý, nhưng lại giành được nhiều quyền lực hơn cả quyền lập pháp, hành pháp hay tư pháp. Và trong bản thân báo chí tự do, không do ai bầu bán lên cả, nhưng lại có được nhiều quyền lực hơn tất cả. Quyền lực của báo chí được chỉ đạo không phải bởi sự thật hay lẽ phải mà bởi thứ thời trang chính trị, điều này dẫn đến một sự đơn điệu bất ngờ của dư luận (đây là điều tôi khó chịu nhất). Toàn bộ hệ thống xã hội này không góp phần đưa những người xuất chúng lên đỉnh cao quyền lực. Tư tưởng thống trị cho rằng việc tích lũy của cải vật chất, vốn được coi trọng hơn tất cả đã dẫn đến việc thả lỏng tính cách con người ở phương Tây, cũng dẫn đến sự suy giảm nghiêm trọng về lòng dũng cảm, ý chí tự vệ, như nó đã thể hiện trong cuộc chiến tranh ở Việt Nam hay nỗi kinh hoàng trước nạn khủng bố. Tất cả gốc rễ của một trạng thái xã hội như vậy đều đến từ thời Khai sáng, từ chủ nghĩa nhân văn duy lý, từ ý tưởng cho rằng một người là trung tâm của mọi thứ tồn tại, và không có thứ Quyền lực Tối cao nào hơn đối với anh ta. Những gốc rễ này của chủ nghĩa nhân văn phi tôn giáo – điểm chung cho cả thế giới quan phương Tây và Chủ nghĩa toàn trị hiện nay giải thích lý do tại sao giới trí thức phương Tây đã có thiện cảm bấy lâu nay và còn lâu dài với chủ nghĩa cộng sản.
Để kết thúc bài phát biểu tôi nói: sự nghèo nàn về đạo đức của thế kỷ hai mươi là do quá nhiều biến đổi chính trị và xã hội đã được tạo ra, nhưng cái Toàn bộ và cái Cao Nhất đã bay biến mất. Tất cả chúng ta không có cứu cánh nào khác là xem xét một lần khác những thang bậc giá trị đạo đức, nâng lên một tầm cao mới của việc nhìn nhận lại. “Không ai trên Trái đất có một sự lựa chọn nào khác ngoài Bề trên”- tôi kết thúc.
(Còn nữa)
Bình luận