Ở Long Mỹ khói lửa năm nào, sự xuất hiện của Nguyễn Thanh như một “dòng sông nghệ thuật” chảy vào không gian tạm chiếm, mang theo hội họa, âm nhạc, văn chương, sân khấu và cả võ thuật. Bài viết của Thanh Giang không chỉ là ký ức về một người bạn cũ mà còn là bức chân dung tinh tế về một tài năng đa diện, người đã để lại dấu ấn sâu đậm trong đời sống văn hóa miền Tây.

THANH GIANG

Cuối thập niên 60, sau khi tốt nghiệp trường Sư phạm, tôi về công tác tại trường Trung học Long Mỹ, Cần Thơ. Một năm sau, Nguyễn Thanh – người bạn cùng lớp cũ – được thuyên chuyển về dạy tại đây.

Thời điểm ấy, Long Mỹ (hay Trà Ban Lớn) là một vùng đất "trái độn" heo hút, nằm giữa ba tỉnh Cần Thơ, Sóc Trăng và Kiên Giang. Không khí chiến tranh bao trùm với tiếng bom B52 đì đùng từ xa vọng lại, tiếng đại bác tru đêm, và hình ảnh lầm lì của những chiếc máy bay L.19 đen ngòm trinh sát suốt ngày đêm. Ra khỏi thị trấn vài trăm mét, ranh giới giữa ta và địch trở nên mong manh khó phân định.

Ngôi trường Trung học Long Mỹ mới xây dựng, nằm khiêm tốn bên cạnh đồn Công an. Sau một năm giảng dạy, tôi được giao nhiệm vụ quản lý, vừa làm hiệu trưởng vừa đứng lớp trong bối cảnh nhà trường đang thiếu giáo viên trầm trọng.

Giữa lúc ấy, vào một buổi chiều đầu thập niên bảy mươi, niềm vui lớn đã đến khi tôi nhận được tin Nguyễn Thanh - người bạn thân thuở nào - đến trình diện nhận việc. Hiểu rõ năng lực và con người đa tài của anh, tôi phân công Nguyễn Thanh vừa dạy Việt văn, vừa phụ trách Mỹ thuật, dù anh tốt nghiệp ban Toán và Văn chương – Sinh ngữ.

Với tôi, Nguyễn Thanh chính là nơi hội tụ của nhiều dòng chảy nghệ thuật. Ngoài việc là một học sinh giỏi toàn diện ở các môn khoa học và ngoại ngữ (Anh, Pháp, Hoa), anh còn vượt trội trong các lĩnh vực nghệ thuật như Mỹ thuật, Âm nhạc và cả Thể dục - Võ thuật. Sự hiện diện của thầy giáo trẻ tài hoa ấy như mang đến một luồng sinh khí mới, một "mùa xuân" rực rỡ cho ngôi trường nơi vùng quê quạnh hiu.

Không thích ở trọ chung, Nguyễn Thanh chọn căn phòng nhỏ ọp ẹp, mái lá đơn sơ cạnh văn phòng hiệu trưởng để ở. Từ căn phòng ấy, anh bắt đầu "cuộc chiến đấu văn hóa" của mình. Ngoài giờ lên lớp, anh nhiệt tình dẫn học trò đi thực tập vẽ phong cảnh ngoài trời vào những ngày cuối tuần.

Để có tiếng nói trong cộng đồng, Nguyễn Thanh đã xin phép ra tờ báo "Niềm Tin". Mỗi năm học, giai phẩm phát hành hai số. Tôi làm Chủ nhiệm, còn anh là Chủ bút, cùng sự hỗ trợ của các giáo viên và học sinh tâm huyết. Tờ báo nhằm khơi dậy tinh thần học tập và ước mơ về một đất nước độc lập, tự do.

Biết Nguyễn Thanh là một võ sư đai đen, tôi đề nghị anh mở lớp dạy Judo cho học sinh. Lớp võ được tổ chức trên bãi đất trống, với mặt sàn được lấp bằng trấu và trải đệm. Lớp học thu hút đông đảo học sinh, tạo nên một khí thế sôi nổi. Tiếc rằng, sau gần hai năm, lớp võ phải tạm dừng vì một số lý do phức tạp.

Không dừng lại ở đó, theo đề nghị của các giáo viên, Nguyễn Thanh đứng ra thành lập Ban Văn nghệ Thanh Thanh (màu xanh hy vọng của tuổi trẻ). Ban nhạc sinh hoạt đều đặn, phát thanh mỗi tuần hai lần tại phòng thông tin quận, với đầy đủ hai bộ phận Tân nhạc và Cổ nhạc. Anh là trưởng ban, phụ trách chung, sáng tác ca khúc và kịch bản. Tôi cùng một số giáo viên khác phụ trách dàn nhạc và hướng dẫn ca sĩ.

Ban văn nghệ quy tụ hơn mười thành viên, mỗi người một vẻ. Nổi bật là cô giáo Nguyễn Thị Son (nghệ danh Thanh Thúy, sau này là vợ anh) - một nghệ sĩ đa tài, đóng kịch hay và hát được cả tân lẫn cổ nhạc. Trong những thời gian rảnh rỗi, Nguyễn Thanh say mê sáng tác. Các ca khúc như "Thương hoài", "Sao anh không nói", "Màu trăng thương nhớ", "Em gái miền Tây"... cùng nhiều vở kịch thơ như "Huyền Trân Công chúa", "Mùa xuân oanh kiệt"... lần lượt ra đời. Anh còn vẽ tranh chân dung danh nhân treo ở phòng họp, làm thơ và viết truyện gửi đăng báo ở Sài Gòn.

Trong đêm văn nghệ Tết do trường tổ chức, Nguyễn Thanh đã để lại ấn tượng sâu sắc khi vào vai chàng tráng sĩ trong vở kịch thơ "Linh Giang hận sử" và vai Trần Khắc Chung trong "Huyền Trân Công chúa" do chính anh sáng tác. Dù không phải diễn viên chuyên nghiệp, anh có khuôn mặt sáng, khí chất và khả năng diễn xuất xuất thần.

Nhìn lại chặng đường của Nguyễn Thanh, tôi và nhiều đồng nghiệp, bằng hữu đều xem anh như một điểm sáng hội tụ. Anh là một nhạc sĩ đoạt giải thưởng, có tập nhạc "Thương hoài" được phát hành. Là một họa sĩ (ký Đan Thanh) từng triển lãm và bán tranh với giá cao. Là một cây bút sáng tác, dịch thuật, phê bình đa dạng với hơn 20 tác phẩm in riêng, 30 tác phẩm in chung và hàng nghìn bài báo thuộc nhiều thể loại, dưới các bút danh như Nguyễn Thanh, Đan Thanh, Diễm Thi, Phương Đình...

Nhà thơ, bác sĩ Huỳnh Văn Bá từng nhận xét: "Nguyễn Thanh – một con người tài hoa trên nhiều lĩnh vực". Với tôi, điều đó thật chính xác. Nguyễn Thanh mãi mãi là hình ảnh một con người – nơi hội tụ những dòng sông nghệ thuật, chảy mãi không ngừng.

T.G

(1) Hồ Văn Ngộ: gốc người Long Mỹ, là giáo viên. Sau năm 1975, là Phó Giám đốc sở Giáo dục – Đào tạo TP. Cần Thơ, là học trò của Nguyễn Thanh.

(2) Tạp chí văn nghệ Nhân loại xuất bản ở Sài Gòn trước 1954.