KỲ 37

Bàn tròn Văn học Kỳ 37 khởi động chủ đề “Văn học và điện ảnh”, mời bạn đọc cùng các nhà văn đối thoại về hành trình từ trang sách đến màn ảnh: một hành trình hứa hẹn nhưng cũng nhiều thử thách, nơi văn chương và nghệ thuật thứ bảy vừa nâng đỡ nhau, vừa buộc phải chấp nhận những va chạm không thể tránh.

Từ lâu, văn học được xem là “mỏ vàng” của điện ảnh. Những tiểu thuyết, truyện ngắn, hồi ký đã cung cấp chất liệu phong phú để làm nên nhiều bộ phim có sức lan tỏa. Nhưng cùng lúc, một câu hỏi luôn trở lại: khi bước lên màn ảnh, tác phẩm văn học được gì và mất gì?

Hai trường hợp gần đây cho thấy sức nóng của vấn đề. Đất phương Nam – chuyển thể từ tiểu thuyết Đoàn Giỏi – làm dấy lên tranh luận về mức độ trung thành với nguyên tác và cách xử lý hình tượng. Mưa đỏ – từ tiểu thuyết Chu Lai – trở thành hiện tượng phòng vé của dòng phim lịch sử, chạm đến trái tim cựu binh và khán giả trẻ, đồng thời thổi sức sống mới cho văn bản gốc; song bộ phim cũng đối diện phản biện về ranh giới giữa hư cấu nghệ thuật và sự thật lịch sử. Những va chạm ấy nhắc lại các câu hỏi cốt lõi: nhà văn cần được tôn trọng đến đâu? đạo diễn có thể hư cấu tới mức nào? Trung thành là điều kiện cần, hay sáng tạo vượt nguyên tác mới đưa văn học đến công chúng rộng rãi hơn?

Bài viết PHIM HÀNH ĐỘNG dưới đây của nhà văn Lê Thanh Huệ thêm một góc nhìn thể loại: từ Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối đến Mưa đỏ, tác giả đề xuất định danh rõ “phim hành động” để tăng sức cạnh tranh quốc tế; ưu tiên nhịp kể nhanh, ít thoại–nhiều hành động, logic động cơ nhân vật, cao trào đối đầu, và kết phim bằng thông tin/số liệu thay cho diễn thuyết. Bài viết đồng thời gợi mở cách khai thác hậu kỳ–bối cảnh như di sản chiến tranh phục vụ giáo dục và du lịch ký ức.

Kỳ này, chúng tôi mong đối thoại đi thẳng vào câu hỏi: khi văn học bước vào phim hành động, cần giữ gì của nguyên tác và chấp nhận hy sinh gì cho nhịp điệu màn ảnh?
 

PHIM HÀNH ĐỘNG

LÊ THANH HUỆ

Tiếp bước phim “Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối”, phim “Mưa đỏ” đã khắc họa hiện thực chiến tranh Việt Nam trung thực hơn trước đây, mở đường cho hành trình phim Việt đi vào thế giới; nhưng để chiếm lĩnh đỉnh cao phim phương tây, giúp quảng bá lịch sử và sản phẩm văn hóa Việt; cần nhiều hơn nữa.

Phát hành vào đúng dịp 30/4/2025, “Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối” kịch bản và đạo diễn, nhà sản xuất: thạc sỹ Bùi Thạc Chuyên, với sự giúp đỡ của Quân đội nhân dân Việt Nam. Phim kể về trung đội du kích do Bảy Theo chỉ huy bảo vệ đội thông tin tình báo chiến lược, đã chiến đấu với: quân đội Mỹ quân số gấp trăm lần, vũ khí hạng nặng, chất độc hóa học, bơm nước, chó nghiệp vụ và lính biệt kích Mỹ thâm nhập xuống địa đạo. Trận chiến cho thấy sự dũng cảm của du kích. Lính biệt kích (lính chuột Hoa Kỳ) liều chết đột nhập vào các đường hầm đã đẩy lui du kích, buộc Bảy Theo phải cho nổ tung địa đạo sau khi tổ điện báo chiến lược rút đi. Phim đạt danh thu 172,5 tỷ Việt Nam đồng.

Mưa đỏ, phim của Điện ảnh Quân đội Nhân dân; chuyển thể từ tiểu thuyết cùng tên, tác giả nhà văn Chu Lai. Đạo diễn Nghệ sỹ ưu tú: Đặng Thái Huyền (bà hiện là phó giám đốc của hãng) công chiếu vào ngày 22/8/2025; danh thu 713,7 tỷ đồng, đón hơn 8,1 triệu khán giả ra rạp, vượt tất cả các phim Việt Nam từ trước đến nay.

Kết quả là Mưa đỏ đã vượt qua Địa đạo với 4/5 phiếu bầu chọn phim đại diện tranh giải hạng mục Phim quốc tế xuất sắc Oscar lần thứ 98.

Ngày 30/9/2025, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Việt Nam công bố chọn bộ phim Mưa đỏ đại diện tranh giải hạng mục Phim quốc tế xuất sắc Oscar lần thứ 98 lý do: “Bộ phim Mưa đỏ lấy bối cảnh chiến tranh cách mạng, tái hiện chân thực, xúc động những trang sử bi tráng của dân tộc, tôn vinh tinh thần quả cảm, sự hy sinh của người lính, góp phần quảng bá hình ảnh đất nước, con người và lịch sử Việt Nam, mà còn nâng cao vị thế của điện ảnh nước nhà trên bản đồ điện ảnh thế giới”.

Đến nay, có tổng số 22 lần Việt Nam gửi phim tranh giải tại hạng mục Phim quốc tế xuất sắc nhất tại Oscar, Việt Nam chỉ một lần duy nhất được đề cử chính thức là tác phẩm Mùi đu đủ xanh (1993) của đạo diễn Trần Anh Hùng.

Nghệ sỹ ưu tú: Đặng Thái Huyền trước sa bàn làm phim Mưa đỏ.

Phim Mưa đỏ tái hiện 81 ngày đêm chiến đấu anh dũng, kiên cường của Quân Giải phóng miền Nam. Theo lý thuyết, phòng ngự dùng 1 đánh 3. Tiểu đoàn 3⁽¹⁾ đối mặt với 2 sư đoàn và 1 lữ đoàn Việt Nam Cộng hòa (VNCH) pháo bầy, pháo khoan, phi cơ Hoa Kỳ từ Hạm đội 7⁽²⁾ và cố vấn quân sự Mỹ, quân số gấp 20 lần. Lấy bối cảnh Tiểu đội 1 chủ công, Tiểu đoàn 3 Tam Sơn do tiểu đội trưởng Nông Văn Tạ (diễn viên Phương Nam) chỉ huy đang chốt trong khu vực Thành Cổ Quảng Trị rộng 0,25Km vuông được xây dựng từ năm 1806 ở phía đông chiến trường thị xã Quảng Trị rộng 3,2km vuông vào năm 1972⁽³⁾.

Tiểu đội trưởng Nông Văn Tạ là nông dân quê ở Thanh Hóa có vợ và một con gái ở quê.

Phân cảnh đầu phim, Trung úy, đại đội trưởng Biệt kích dù VNCH Nguyễn Phúc Quang (diễn viên Steven Nguyễn) gặp Hồng (Diễn viên Lê Hạ Anh) đang lạc trong đoàn quân VNCH chạy loạn, và giúp cô ra khỏi trận pháo kích của Bộ đội, nhưng Hồng từ chối cho Quang biết tên cô. Sau đó Quang phát hiện Hồng là du kích làm nhiệm vụ đưa bộ đội qua sông Thạch Hãn và từ chối gọi pháo binh bắn vào đội hình vượt sông với lý lẽ bắn vào thương binh sẽ vi phạm công ước quốc tế. Quang bị tên lính biệt kích cuồng tín chỉ trích vị tình với đàn bà, mách lẻo cấp trên, dẫn đến đấu tay đôi với Quang lúc luyện võ. Thua, tên lính cuồng tín dùng vỏ chai bia đâm sau lưng Quang và được Đại đội phó biệt kích dù cứu Quang thoát. Vốn là người trọng nghĩa, khinh tài nên Quang bỏ qua cho thuộc cấp.

Vũ Kiên Cường (Diễn viên Đỗ Nhật Hoàng) sinh viên năm thứ ba Nhạc viện Hà Nội, bỏ cơ hội du học tại Học viện âm nhạc Tchaikovsky để nhập ngũ. Được Hồng y tá trạm quân y tiền lái đò đưa qua sông Thạch Hãn trong đêm dưới làn đạn pháo của quân đội VNCH; Cường và Hồng cảm mến nhau. Cường cùng với Sen, Bình, Tú, và Hải (diễn viên Nguyễn Hùng), được bổ sung vào Tiểu đội 1 lúc đó một mình Nông Văn Tạ còn sống. 5 chiến sỹ, Sen (diễn viên Lê Hoàng Long) là lính đặc công - trinh sát; Hải là thợ điện, quê ở Quảng Nam; Tú (diễn viên Đình Khang) là sinh viên cấp 3, chưa đủ tuổi nhập ngũ nhưng kiên quyết viết thư bằng máu xin ra trận; còn lại là sinh viên.

Do cổng Thành cổ trở thành điểm chuẩn để máy bay thả bom và pháo binh bắn phá nên còn sót lại. Tiểu đoàn 3 được Đại tướng Võ Nguyên Giáp gọi điện cho biết nhận định của ông: trong đêm địch sẽ bí mật thâm nhập cắm cờ trên cổng thành cổ, chụp ảnh ngụy tạo để đưa vài Hội nghị Paris (Pa-ri). Tiểu đội 1 phục kích⁽⁴⁾. Do đều giỏi võ; Cường cận chiến lần đầu tiên và Quang dùng  cán cờ ba que gảy đâm vào Cường. Cường rút ra, đâm lại vào Quang khiến cả hai bị thương.

Quang bìa trái và Cường bìa phải đánh giáp la cà lần đầu trong vòng thành của Thành Cổ Quảng Trị

Cường bị thương nặng, chữa trị tại Trạm quân y dã chiến bắc sông Thạch Hãn. Hồng là y tá của Trạm quân y đã chăm sóc hàng ngày cho Cường, họ thầm yêu nhau. Quang về lại nhà ở Huế, không dứt ra khỏi được ánh mắt của Cường nên chưa lành vết thương đã trở lại Thành Cổ.

Anh Tạ hy sinh, Cường trở thành tiểu đội trưởng. Cao trào phim, khi đại đội phó biệt kích dù châm lửa thiêu sống chiến sỹ Hải trước mắt các chiến sỹ tiểu đội 1 vì không chịu kêu gọi đồng đội đầu hàng đủ nói lên sự man rợ của tên đại đội phó biệt kích dù. Tiếng thét của Hải khi bị địch thiêu sống : "Đừng đầu hàng, đừng bỏ cuộc, chúng ta phải thắng!" là khí phách của các chiến sỹ tiểu đoàn 3.

Vào ngày 81, đơn vị được lệnh rút ra. Trên đường rút, tất cả sỹ quan chiến sỹ còn sống quay lại chiến đấu cầm chân địch giúp thương binh được đưa qua sông an toàn.

Quang chia tay Hồng trên bờ sông để quay lại chiến đấu cản chân địch cho thương binh qua sông an toàn

Cường nhìn thấy tên đại đội phó biệt kích dù, anh chủ động cận chiến tiêu diệt, trả thù cho Hải. Trong trận đấu tay đôi, Cường thắng và Quang xuất hiện cứu thua. Quang nói hai người lẽ ra đã có thể trở thành bạn thân nếu lúc đó không phải là thời chiến… đoạn cởi súng ngắn và đấu tay đôi theo cách anh hùng tao ngộ chiến. Kết thúc cuộc đấu, Cường tuy yếu hơn nhưng đã thắng và tha mạng cho Quang sau khi đâm vào ngực Quang. Tên lính dù cuồng tín xã đạn giết chết hai người. Cường trước khi hy sinh gọi mẹ, nằm ngữa mặt lên trời biểu tượng sáng sủa chiến thắng. Quang nằm sấp nhìn Cường.

Cường nằm ngữa và Quang nằm sấp giữa họ là chiếc khăn rằn của Hồng rách làm đôi hình chữ S biểu tượng cho đất nước bị chia cắt.

Trong tiểu đội chỉ còn chiến sỹ Tấn⁽⁵⁾ sống sót, qua sông và không trả lời câu hỏi của Hồng: Quang đang ở đâu. Phim kết lại bằng 2 phân cảnh: mẹ Cường và mẹ Quang thắp hương lên mộ của con mình, kết cục của chiến tranh mang lại nỗi đau cho các bà mẹ dù ở bên nào và cho thấy giá của hòa bình chúng ta đang được hưởng.

***

Đa chiều: chiến tranh lùi xa được 50 năm tạo điều kiện tái hiện cuộc chiến trung thực cho cả 2 bên chiến tuyến. Trong phim có sự dũng cảm, hy sinh của bộ đội và bên kia đại đội Biệt kích dù, bất chấp thiệt hại trong các tình huống đánh giáp la cà. Không có cảnh hèn nhát cho cả 2 bên. Phim thêm cảnh cưa chân thương binh không còn thuốc mê tại quân y viện tiền phương, cảnh thiêu sống chiến sỹ Hải… Chính vì thế phim lấy không biết bao nhiêu nước mắt người xem. Thành công của phim là không thể phủ nhận.

Thể loại phim hành động: Tuy nhiên, muốn chiếm lĩnh đỉnh cao khi công chiếu ở phương tây, đội ngũ làm phim nên xác định rõ phim chỉ thuộc một thể loại: phim hành động.

Phim hành động yêu hành động cầu nhanh; diễn tiến dồn dập, ít thoại, chủ yếu hành động và hạn chế tối đa các phân cảnh hồi tưởng. Các phân cảnh tái hiện sinh hoạt người lính sau khi tiểu đội trưởng Tạ mất làm đứt mạch phim của người xem, giảm tốc độ diễn tiến. Các phân cảnh đó là rất tốt nếu được đưa đúng trình tự.

Logic: Quang về nhà và quay trở lại chiến trường do không quên ánh mắt Cường khi đấu tay đôi không đủ mức thuyết phục. Nên chăng thay vào đó, Cường tước súng ngắn của Quang, nhưng do Quang bị thương nên Cường vứt băng đạn và vứt trả súng cho Quang, tiếp tục chiến đấu khi bị thương. Vốn có tinh thần hiệp sỹ và do giỏi võ thuật hơn; Quang cảm thấy mình bị làm nhục trước thuộc cấp và Cường, quyết ra trận bắt sống Cường và tha mạng để rửa nhục.

Trung tá Trần Thành (Diễn viên Hiếu Nguyễn), chỉ huy trưởng lực lượng Quân giải phóng chiến đấu tại thành cổ Quảng Trị, cuối phim nói mỗi chiến sỹ chịu 100 quả bom (cộng với) 2000 quả pháo. Trong lúc trận đánh chưa kết thúc, không thể có con số thống kê đó. Nên chăng cuối phim chạy dòng chữ chiến trường thị xã Quảng Trị rộng 3,2Km²; chịu 328 000 tấn bom đạn trút xuống, bằng tổng số bom đạn Hoa Kỳ ném xuống nước Đức Quốc xã trong chiến tranh thế giới lần thứ hai, cũng bằng đương lượng nổ của 7 quả bom nguyên tử thả xuống Nhật Bản.

Tìm hài cốt liệt sỹ dưới sông: Lâu lâu vẫn tìm thấy hài cốt liệt sỹ khi đào móng xây dựng công trình. Do mật độ xương cốt cao hòa tan trong nước ngầm, nên có thời gian sau chiến tranh dùng nước giếng, những người đau khớp tự nhiên lành. Với diện tích chiến trường nhỏ, số lượng liệt sỹ quá lớn, mỗi ngày có khoảng 1 đại đội hy sinh (90 đến 100 liệt sỹ) và không thể đào bới mặt đất dày gạch đá, bê tông cốt thép đổ vỡ, trộn với sắt thép quân dụng... Ba mặt bị vây, chỉ có sông Thạch Hãn là con đường tiếp tế cho bộ đội nằm trong tầm đạn bắn thẳng, bom, pháo từ biển và xung quanh dội tới nên chỉ ưu tiên đưa thương binh nặng sau khi sơ cứu ở trạm phẩu tại trận địa qua sông về quân y viện tiền phương. Về sau, các liệt sỹ buộc phải thủy táng: bọc áo mưa, cho tên tuổi... vào lọ thuốc Penixilin và để trôi xuôi về các xã hạ lưu hy vọng người dân hai bờ vớt lên chôn cất. Một số cùng với các sỹ hy sinh trên sông xuôi tiếp ra Cửa Việt, trấn giữ biển đông. Vì lý do đó, không cần phải nạo vét sông tìm xương cốt và thử ADN xác định hài cốt liệt sỹ là một dự án làm được trong tầm tay Nhà nước cùng nhân dân thực hiện.

Phát triển du lịch: Mùa hè năm 1973, tôi cùng anh ruột đạp xe từ Nông trường Lệ Ninh, tỉnh Quảng Bình nay là tỉnh Quảng Trị. Qua cầu Hiền Lương, chị bộ đội biên phòng trẻ rất đẹp dưới vành mũ kê pi, tà áo bộ đội và dây da mang khẩu súng lục tôn vẽ đẹp khỏe mạnh, hỏi các em về đâu. Anh Lê Danh Tập nói rõ về làng Nại Cữu, xã Triệu Vinh, huyện Triệu Phong gần với Thành Cổ (nay là xã Triệu Phong). Suy nghĩ một lát, chị nói về đó phải theo hướng dẫn của du kích xã. Đến bên bờ bắc sông Thạch Hãn, các o (cô) du kích mang AK, hút thuốc lá cuốn, dẫn chúng tôi theo giao thông hào ra chốt gần bờ sông nhìn thị xã Quảng Trị đổ nát chỉ còn khung bê tông trường Bồ Đề, cổng thành bên một cây cổ thụ không cành, không lá như cây bút vẽ lên không trung. Bờ nam sông nham nhở hàng cờ ba que vọng tiếng loa phát inh ỏi. Năm 1976, tôi được vào thành cổ Quảng Trị và cảnh đổ nát, dày đặc bê tông cốt thép, mảnh gang bom, võ đạn... không có chỗ đặt bàn chân. Thiếu tướng Lê Văn Ấp đếm được hơn 1000 vết đạn trên một thùng phi... Do đó, nên bổ sung thêm các phế thải chiến tranh như vỏ đạn bom, phế liệu gạch đá, bê tông cốt thép, các tấm ri mục; các hầm, chiến hào và vũ khí, vật dụng chiến tranh... cho phim trường; đưa vào điểm du lịch bổ sung tái hiện chiến trường thành cổ, thu hút du khách; phát triển du lịch.

Một góc Thành cổ Quảng Trị sau chiến tranh, cảm hứng cho phân cảnh phim chiến sỹ Hải bị đại đội phó biệt kích dù thiêu sống.

Việt Nam với bề dày lịch sử 2700 năm gắn liền với các cuộc kháng chiến hào hùng chống giặc ngoại xâm, là mỏ kim cương để điện ảnh khai thác cho thể loại phim hành động. Hy vọng với 2 phim “Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối” và “Mưa đỏ” sẽ mở đường cho phim Việt Nam chiếm được các đỉnh cao trong thể loại phim hành động phương tây, quảng bá cho lịch sử văn hóa Việt Nam với thế giới.

Sài Gòn, mùa thu năm 2025

LTH.

Ghi chú:

 ⁽¹⁾ Thực tế có 8 tiểu đoàn bố trí tại chiến trường thành cổ Quảng Trị. Chiến trường thành cổ Quảng Trị là cách gọi chiến trường khu vực thị xã Quảng Trị rộng 3,2km².

⁽²⁾ Pháo bầy là các trận địa pháo khác nhau và pháo từ hạm đội 7 bắn vào một vị trí. Tại chiến trường thị xã Quảng Trị, máy bay OV10, L19 bay liên tục. Khi phát hiện bộ đội sẽ chỉ điểm để pháo bầy và máy bay dội bom. Nếu phát hiện hầm, dùng pháo khoan, bom khoan là loại xuyên vào lòng đất mới nổ. Do đó, bộ đội ban ngày ở trong hầm chữ A; chỉ khi pháo địch bắn mở màn cho bộ binh xung phong dứt, lập tức ra khỏi hầm đánh phản kích. Địch thường tấn công tầm đầu giờ sáng (5 đến 6 giờ) cấp trung đội, nếu cấp là đại đội sẽ có xe tăng, thiết giáp yểm trợ. Nếu mất vị trí nào, ban đêm bộ đội ra khỏi hầm đánh phản kích giành lại vị trí đó. Do vận chuyển đạn dược cực kỳ khó khăn nên chỉ được bắn điểm xạ 3 viên chính xác vào mục tiêu. Băng đạn AK buộc ngược đầu nhau để thay băng nhanh chóng và mỗi trận không bắn hết 2 băng nên không mang theo bao đạn trên ngực, vướng, khó vận động chiến.

⁽³⁾ Thành cổ Quảng Trị trong phim là khu vực thành gạch nung có hào nước bao quanh, xây dựng năm 1806, nằm rìa phía đông chiến trường, rộng 0,25Km². Thực tế Thành bị phá hủy ngay từ những ngày mở màn chiến dịch. Địa hình trở nên trống trải, gạch đá, sắt thép, mãnh bom, đầu đạn… ngỗn ngang, không thể xây dựng công sự ở đây nên không có đơn vị nào chốt chặn trong vòng thành. Thành cổ Quảng Trị chỉ là biểu tượng và các đơn vị chốt bảo vệ vòng quanh khu vực Thành Cổ.

⁽⁴⁾ Thực tế: Trung đội biệt kích dù dẫn theo phóng viên mang máy ảnh, máy quay phim; liều chết cắm cờ trên cổng thành phục vụ tuyên truyền cho đàm phán Pais và bị bộ đội phản kích quyết liệt buộc lính VNCH gọi máy bay ném bom hỗ trợ; bom rơi đúng đội hình trung đội biệt kích làm thiệt hại nặng, phải tháo chạy vì bom. Đây là trận đánh duy nhất trong khu vực Thành Cổ rộng 0,25Km² được phim tái hiện sinh động.

⁽⁵⁾ Đến thời điểm năm 1972, bộ đội ta chủ yếu dựa vào yếu tố bất ngờ, chỉ đánh địch ở nơi ta chọn, có lợi thế cho ta và lấy ít địch nhiều, lấy yếu thắng mạnh. Riêng chiến trường thị xã Quảng Trị, ta không còn lợi thế bất ngờ và bị động trước hỏa lực vượt trội của giặc. Đường tiếp vận chỉ có sông Thạch Hãn dưới ánh đèn pháo sáng và bị khống chế bởi bom pháo nên hy sinh rất nhiều. Trong phim, tiểu đội của chiến sỹ Tấn vượt sông chỉ còn Tấn sống sót và lạc vào tiểu đội 1 của anh Tạ, và người duy nhất chốt trong vòng thành còn sống; phản ánh đúng hiện thực chiến tranh.