Nhân mùa tổng kết của các Hội Nhà văn và Ngày thành lập Quân đội Nhân dân Việt Nam, Cánh buồm thao thức xin được góp một tiếng nói nhỏ về một vấn đề lớn.

NGUYÊN HÙNG

Một số tác phẩm văn học Việt Nam được nhóm nữ dịch giả ở Hà Nội tự tổ chức dịch và xuất bản ở nước ngoài. Ảnh: KIỀU BÍCH HẬU

Văn học Việt Nam mang trong mình bề dày truyền thống phong phú và độc đáo, nhưng trên hành trình vươn ra thị trường quốc tế, vẫn còn đó những thách thức lớn. Một thực tế không thể phủ nhận là số lượng tác phẩm Việt Nam được dịch ra một trong những ngôn ngữ phổ biến và nhận được sự chú ý từ độc giả thế giới còn khá hạn chế. Nguyên nhân đến từ nhiều phía: rào cản ngôn ngữ, thiếu chiến lược quảng bá bài bản, và đặc biệt là sự đầu tư dài hạn vào công tác dịch thuật vẫn chưa được chú trọng đúng mức.

DỊCH THUẬT VÀ CHIẾN LƯỢC QUẢNG BÁ

Dịch thuật chính là chiếc cầu nối thiết yếu để đưa văn học trong nước chạm đến trái tim bạn đọc toàn cầu. Một tác phẩm dù xuất sắc đến đâu cũng khó gây tiếng vang nếu ngôn ngữ dịch không truyền tải được hồn cốt của nguyên bản. Vì vậy, vai trò của dịch giả không chỉ dừng lại ở việc giỏi ngoại ngữ mà còn phải am hiểu sâu sắc văn hóa Việt Nam, để tác phẩm có thể giữ được cái "hồn" khi xuất hiện ở xứ người. Ngoài ra, để thúc đẩy công tác dịch thuật, cần có những chương trình hỗ trợ cụ thể từ chính phủ hoặc các tổ chức văn học, tạo điều kiện cho các dịch giả tâm huyết tham gia.

Bên cạnh dịch thuật, chiến lược quảng bá cũng đóng vai trò then chốt. Các quốc gia như Nhật Bản, Hàn Quốc là những ví dụ điển hình. Văn học của họ được thúc đẩy mạnh mẽ qua các sự kiện văn hóa quốc tế, hội sách lớn và sự hỗ trợ mạnh mẽ từ các tổ chức xuất bản.

Đơn cử, chiến lược quảng bá bài bản của Hàn Quốc đã góp phần quan trọng giúp nữ văn sĩ Han Kang giành giải Nobel Văn học 2024. Chính các hoạt động dịch thuật, quảng bá quốc tế mạnh mẽ và sự chuyển thể tác phẩm thành phim đã giúp Han Kang đạt được sự công nhận toàn cầu. Hàn Quốc đã tập trung vào việc dịch tác phẩm của các tác giả quốc nội sang nhiều ngôn ngữ, tạo điều kiện cho văn học Hàn Quốc tiếp cận thị trường quốc tế. Điều này không chỉ giúp các tác phẩm như The Vegetarian trở nên phổ biến mà còn tạo nền tảng cho Han Kang giành giải Nobel Văn học. Viện Hàn lâm Thụy Điển đã đánh giá cao phong cách viết "đầy chất thơ và đổi mới" của bà, điều mà có lẽ không thể đạt được nếu không có chiến lược quảng bá văn học mạnh mẽ và nhất quán của Hàn Quốc.

Văn học Việt Nam cần tham gia nhiều hơn vào các hội chợ sách lớn như Frankfurt Book Fair, London Book Fair hay những diễn đàn văn học uy tín để tạo dựng hình ảnh và thương hiệu.

GIỮ BẢN SẮC VÀ VAI TRÒ CỦA THẾ HỆ NHÀ VĂN TRẺ

Để hấp dẫn độc giả quốc tế, nội dung các tác phẩm Việt Nam cần khai thác sâu sắc các đề tài mang tính phổ quát như tình yêu, gia đình, chiến tranh, hay các giá trị nhân văn, qua lăng kính đa chiều và nhân bản. Kể câu chuyện Việt bằng ngôn ngữ toàn cầu không đồng nghĩa với việc đánh mất bản sắc. Ngược lại, chính những giá trị đặc thù của văn hóa, lịch sử Việt Nam khi được thể hiện qua lăng kính toàn cầu sẽ trở thành nét độc đáo thu hút độc giả.

Để đạt được các giải thưởng lớn như Nobel, ngoài những tác phẩm xuất sắc, Việt Nam cần xây dựng hệ thống đề cử uy tín, kết hợp với sự hỗ trợ từ các tổ chức văn học, cơ quan quản lý văn hóa. Quan trọng hơn, cần kiên nhẫn và đầu tư dài hạn vào việc xây dựng mạng lưới kết nối với các nhà xuất bản, hội đồng xét duyệt giải thưởng quốc tế.

Thế hệ nhà văn trẻ Việt Nam hiện nay là niềm hy vọng lớn. Hiện nay ở Việt Nam không ít những tác giả trẻ tài năng, như Cao Việt Quỳnh ở tuổi 15-16 đã đoạt Giải thưởng Sách quốc gia năm 2022 với tiểu thuyết “Người sao Chổi”; như Minh Anh 16 tuổi đoạt Giải thưởng Văn học nghệ thuật Việt Nam với tập thơ “Một ngày từ bên trong” và nhiều gương mặt khác. Họ dám nghĩ, dám viết và không ngại thử nghiệm các phong cách mới. Điều quan trọng là chúng ta phải hỗ trợ họ có không gian sáng tạo, đồng thời định hướng để họ hiểu rằng sáng tác không chỉ là việc kể câu chuyện của riêng mình, mà còn là mang văn hóa Việt Nam đến với bạn bè quốc tế.

VĂN CHƯƠNG QUỐC PHÒNG VÀ AN NINH: TIỀM NĂNG VÀ GIẢI PHÁP

Các tác phẩm viết về lực lượng vũ trang như quân đội hay công an cũng là một mảng nội dung quan trọng và có tiềm năng lớn trong việc vươn ra thế giới. Các tác phẩm này không chỉ phản ánh tinh thần yêu nước, sự hy sinh, và trách nhiệm của những người bảo vệ Tổ quốc mà còn giới thiệu nét đặc sắc của văn hóa Việt Nam qua lăng kính an ninh và quốc phòng. Nhưng làm thế nào để các tác phẩm về đề tài này lan tỏa ra thế giới? Dưới đây xin tổng hợp kinh nghiệm của các nhà văn trong và ngoài nước:

1. Xây dựng nhân vật có tính phổ quát và sâu sắc

• Nhân vật đa chiều: Các nhân vật cần được khắc họa vừa là người lính, người công an tận tụy, vừa là những con người đời thường với gia đình, cảm xúc và những đấu tranh nội tâm. Điều này giúp khán giả quốc tế dễ dàng đồng cảm và hiểu được chiều sâu của con người Việt Nam.
• Xung đột và giá trị toàn cầu: Các tác phẩm nên xoáy sâu vào các xung đột đạo đức, trách nhiệm và lòng trung thành – những giá trị mang tính toàn cầu, dễ chạm tới trái tim độc giả mọi quốc gia.

2. Phát triển câu chuyện giàu yếu tố văn hóa và lịch sử

Kết hợp các yếu tố văn hóa Việt Nam như phong tục, tập quán, hay các sự kiện lịch sử có tính toàn cầu như chiến tranh chống ngoại xâm, bảo vệ hòa bình khu vực. Ví dụ, câu chuyện về những chiến sĩ công an bảo vệ biên giới trước các vấn đề xuyên quốc gia như buôn lậu, khủng bố hay bảo vệ di sản văn hóa.

3. Dịch thuật và quảng bá chuyên nghiệp

• Dịch giả chuyên sâu: Cần các dịch giả am hiểu cả về ngôn ngữ lẫn văn hóa, chính trị để truyền tải trọn vẹn tinh thần tác phẩm.
• Xuất bản song ngữ: Các tác phẩm có thể xuất bản song ngữ để vừa tiếp cận thị trường quốc tế, vừa giữ lại bản sắc Việt.
• Quảng bá qua sự kiện quốc tế: Tham gia các hội sách quốc tế, triển lãm văn hóa, hay các chương trình giao lưu văn học với các nước khác.

4. Chuyển thể tác phẩm thành phim ảnh và các phương tiện nghe nhìn khác

Phim ảnh có khả năng tiếp cận mạnh mẽ hơn văn học nhờ ngôn ngữ hình ảnh dễ hiểu và hấp dẫn. Những bộ phim thành công như "Hồ sơ lửa" (từ tiểu thuyết của Lại Văn Long) hay "Thiên mệnh anh hùng" (từ tiểu thuyết của Bùi Anh Tấn) có thể được đầu tư và phát triển thêm để giới thiệu ra quốc tế.

5. Sử dụng nền tảng số hóa và mạng xã hội

Tận dụng nền tảng kỹ thuật số như sách điện tử, podcast văn học, hoặc làm video giới thiệu tác phẩm để tiếp cận khán giả toàn cầu nhanh hơn. Các chiến dịch quảng bá qua mạng xã hội bằng nhiều ngôn ngữ cũng là cách hiệu quả.

6. Tăng cường hợp tác quốc tế

Hợp tác với các nhà xuất bản, tổ chức văn hóa, và nhà làm phim quốc tế để xây dựng các dự án chung, từ đó tạo nền tảng cho văn học Việt Nam bước ra thế giới qua các cầu nối đa quốc gia.

Việc lan tỏa những câu chuyện hay sẽ giúp thế giới hiểu thêm về khía cạnh con người, trách nhiệm và tinh thần của lực lượng vũ trang Việt Nam trong bảo vệ hòa bình và ổn định đất nước.

KỲ VỌNG VÀO TƯƠNG LAI

Với sự đầu tư bài bản vào dịch thuật, chiến lược quảng bá và sự hỗ trợ dành cho các nhà văn trẻ, văn học Việt Nam hoàn toàn có cơ hội vươn xa, ghi dấu ấn trên bản đồ văn học thế giới. Lúc đó, trên giá sách của độc giả ở nước ngoài, bên cạnh các tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp, Bảo Ninh, Nguyễn Nhật Ánh, Lê Minh Khuê, Hồ Anh Thái, Tô Hoài, Trần Dần, Mai Văn Phấn, Nguyễn Bình Phương, Hữu Thỉnh, Nguyễn Phan Quế Mai…, hy vọng sẽ còn gặp sách của nhiều tên tuổi nhà văn nhà thơ Việt Nam đương đại khác.

Bài đăng Tạp chí Văn nghệ TPHCM số 156, ngày 26/12/2024.