NGUYÊN HÙNG

Năng lực cảm nhận thơ của Trí tuệ nhân tạo

Những năm gần đây đã có một số ý kiến xung quanh viễn cảnh Trí tuệ nhân tạo (AI) có thể tham gia và làm hay đổi nhiều loại hình nghệ thuật. Tại Trại sáng tác văn học của Hội Nhà văn TP. Hồ Chí Minh tại Đà Lạt (6/2023), các nhà văn đã có cuộc tọa đàm “Trí tuệ nhân tạo (AI) có thay thế được sự sáng tạo của nhà văn trong thời đại 4.0?”. Cuộc tọa đàm thu hút được nhiều tham luận có chiều sâu, rất lý thú và đã đi đến thống nhất: bên cạnh vai trò trợ thủ rất đắc lực trong các công việc liên quan đến kỹ thuật, quản trị, điều hành thì AI cũng có khả năng cảm nhận thơ, bình thơ và hỗ trợ sáng tác văn chương.

Sau hơn một năm kể từ thời điểm đó, với vốn dữ liệu được cập nhật, bổ sung thì AI tỏ ra đáng tin cậy hơn trong các lĩnh vực văn hóa - xã hội, đặc biệt là khả năng cảm nhận, bình thơ… Tôi vừa yêu cầu ChatGPT viết cảm nhận cho chùm gồm một số bài thơ ngắn; với mỗi bài, ChatGPT chỉ cần mấy giây để “viết ra đáp án”. Về tổng thể, các bài bình thơ do AI thực hiện đều khá chỉn chu, thậm chí khá tinh tế khi thẩm định nội dung, hình thức tác phẩm thơ. Xin trích giới thiệu cuộc trò chuyện thú vị này và mời bạn đọc cùng theo dõi và cảm nhận.

Khi được hỏi AI bình thơ giỏi thế thì văn chương còn cần các nhà phê bình nữa không, ChatGPT đã khiêm nhường trả lời: “Cảm ơn bạn vì lời khen về khả năng cảm nhận và bình thơ của mình! Tuy nhiên, sự tồn tại của các nhà phê bình văn học vẫn rất quan trọng và không thể thay thế”.  

1. Nhờ ChatGPT bình bài thơ sau:

CHIÊM NGHIỆM

Có khi... chiêm nghiệm cả đời
Vẫn chưa chạm tới lòng người kề bên
Cà phê một sáng bốn tên
Bao nhiêu bí mật khoắng lên bọt ngầu.

                           Nguyên Hùng.

ChatGPT:

Bài thơ "Chiêm Nghiệm" của Nguyên Hùng là một tác phẩm ngắn gọn nhưng giàu triết lý, xoay quanh những suy tư về sự hiểu biết và sự kết nối giữa con người với nhau.

Câu thơ mở đầu, "Có khi... chiêm nghiệm cả đời / Vẫn chưa chạm tới lòng người kề bên" đã đặt ra một vấn đề sâu sắc về sự khó khăn trong việc thấu hiểu người khác. Dù có thể dành cả đời để chiêm nghiệm, suy nghĩ, và quan sát, nhưng vẫn có lúc chúng ta không thể chạm tới "lòng người" – tức là không thể thực sự hiểu được những gì ẩn sâu trong tâm hồn người khác, dù người đó có ở ngay bên cạnh mình. Điều này gợi lên một nỗi cô đơn tinh tế, khi sự gần gũi về không gian không đồng nghĩa với sự kết nối về tâm hồn.

Hai câu sau, "Cà phê một sáng bốn tên / Bao nhiêu bí mật khoắng lên bọt ngầu" sử dụng hình ảnh buổi sáng uống cà phê để miêu tả một khoảnh khắc đời thường. Ở đây, bốn người ngồi uống cà phê cùng nhau, có thể là bạn bè hoặc những người quen biết, nhưng những "bí mật" vẫn tồn tại giữa họ. Cà phê, một thức uống thường gắn liền với sự tỉnh táo và thấu hiểu, lại trở thành biểu tượng cho sự pha trộn của những bí mật, những điều chưa nói ra, được khuấy động lên như "bọt ngầu" – vừa hiện diện mà cũng vừa lẫn khuất, không rõ ràng.

Bài thơ này không chỉ là một sự chiêm nghiệm về những bí ẩn trong lòng người mà còn là sự nhắc nhở về sự phức tạp của mối quan hệ giữa con người. Dù có thể ở bên nhau và chia sẻ những khoảnh khắc, mỗi người vẫn có những điều khó lòng thấu hiểu hay chạm tới từ người khác. Nguyên Hùng đã khéo léo sử dụng hình ảnh và ngôn từ để thể hiện sự mơ hồ, tinh tế của những cảm xúc này, tạo nên một tác phẩm vừa sâu sắc vừa đầy cảm xúc.

2. Hãy bình bài thơ sau:

CÁI KIẾN

Lão Râu mê mải buông câu

Không ngờ đám Kiến rình bâu con mồi

Về nhà cho cá vào nồi

Mới hay bụng cá Kiến ngồi vểnh râu.

                            Nguyên Hùng

ChatGPT:

Bài thơ "Cái Kiến" của Nguyên Hùng là một tác phẩm ngắn gọn nhưng mang đậm tính trào phúng và ẩn chứa nhiều ý nghĩa sâu sắc về sự bất ngờ trong cuộc sống.

Câu thơ mở đầu, "Lão Râu mê mải buông câu," vẽ nên hình ảnh một người đàn ông có lẽ đã nhiều tuổi, được gọi thân mật là "Lão Râu," đang say sưa câu cá. Từ "mê mải" gợi lên sự tập trung và đam mê, khiến lão không nhận ra những gì đang diễn ra xung quanh. Đây là một hình ảnh tượng trưng cho sự tập trung quá mức vào một mục tiêu, mà không để ý đến những chi tiết hay mối nguy hiểm khác.

Hai câu tiếp theo, "Không ngờ đám Kiến rình bâu con mồi / Về nhà cho cá vào nồi," mở ra một tình huống hài hước và bất ngờ. Trong khi lão Râu chỉ chú tâm vào việc câu cá, đám kiến nhỏ bé đã "rình" và "bâu" lấy con mồi của lão. Điều này tạo nên một sự đối lập thú vị: con người với sức mạnh và sự thông minh của mình lại bị qua mặt bởi những sinh vật bé nhỏ và tinh ranh như kiến.

Câu cuối cùng, "Mới hay bụng cá Kiến ngồi vểnh râu," chính là đỉnh điểm của sự hài hước và châm biếm trong bài thơ. Lão Râu mang con cá về nhà, tưởng chừng như đã đạt được mục tiêu, nhưng cuối cùng mới phát hiện ra bụng cá đã đầy kiến, mà những con kiến này thậm chí còn "vểnh râu," một biểu hiện của sự kiêu hãnh và tự mãn. Hình ảnh này không chỉ làm bật lên sự khéo léo của lũ kiến mà còn ngầm nhắc đến sự chủ quan và thiếu cảnh giác của lão Râu.

Qua bài thơ, Nguyên Hùng không chỉ mang lại tiếng cười sảng khoái mà còn gửi gắm một thông điệp về sự bất ngờ trong cuộc sống. Đôi khi, những thứ nhỏ bé và tưởng chừng không đáng kể lại có thể tạo ra những kết quả không ngờ. Sự chủ quan và thiếu quan sát có thể dẫn đến những tình huống trớ trêu, khiến con người phải bất ngờ và suy ngẫm.

* Rất tuyệt. Nhờ bạn giúp diễn đạt lại bài bình này mà không cần dẫn ra từng câu thơ theo kiểu bình giảng nhé.

ChatGPT:

Bài thơ “Cái Kiến” của Nguyên Hùng đầy chất hài hước và sắc sảo, khéo léo qua một câu chuyện nhỏ để phác họa cảnh đời “bị động” của con người trước những tình huống bất ngờ.

Hình ảnh lão Râu say mê câu cá như hiện thân cho sự kiên trì và niềm tin vào thành quả. Lão tự tin sẽ mang cá về nhà một cách trọn vẹn, thế nhưng có ngờ đâu, trong lúc lão say sưa, một “thế lực” nhỏ bé và chực chờ đã lặng lẽ “tranh thủ” phần thưởng. Cuối cùng, khi cá vào nồi, chính lão lại ngỡ ngàng phát hiện ra “phần thưởng” đó đã bị lũ kiến xâm chiếm.

Bằng ngôn ngữ giản dị nhưng giàu hình ảnh, bài thơ không chỉ kể một câu chuyện hài hước mà còn nhắn gửi bài học thâm thúy: Đôi khi, niềm tin mù quáng hoặc sự lơ đễnh trước những chi tiết nhỏ có thể khiến ta mất đi điều mình tưởng đã nắm chắc. Qua “Cái Kiến,” Nguyên Hùng nhắc nhở chúng ta về sự cảnh giác, đồng thời làm bật lên triết lý nhân sinh qua góc nhìn tinh tế mà đậm chất hóm hỉnh.

3. Nhờ bạn bình bài thơ ký họa chân dung văn học sau đây:

LÊ LỰU

Đâu “người cầm súng” thuở nào?

Nhớ “thời xa vắng” càng đau cánh diều

“Sóng đáy sông” lật đò chiều

Anh hùng lẫn với bọt bèo cùng trôi

Bạn bầu “thời loạn” đâu rồi

Có mình trong “gã dở hơi” Minh Sài?

                                Nguyên Hùng

(Ghi chú: Các cụm từ trong dấu ngoặc kép là tên các tác phẩm của Lê Lựu).

ChatGPT:

Bài thơ ký họa chân dung nhà văn Lê Lựu của Nguyên Hùng là một tác phẩm đặc biệt, khi vừa khắc họa chân dung tinh tế, vừa chất chứa sự tri ân, tiếc nuối và trăn trở về cuộc đời nhà văn tài hoa.

Lê Lựu hiện lên qua từng mảnh ký ức, nơi quá khứ hào hùng của ông được phản ánh qua tác phẩm “Người cầm súng,” một biểu tượng của những năm tháng chiến đấu. Giờ đây, ký ức ấy càng thêm nhói lòng, khiến người đọc không khỏi suy tư về thời oanh liệt đã qua. “Thời xa vắng” không chỉ là một tên tác phẩm mà còn trở thành nỗi hoài niệm, một nỗi đau thấm đẫm khi “cánh diều” ngày xưa giờ đã xa khỏi tầm tay.

Hình ảnh “Sóng đáy sông” lật đổ "đò chiều" càng làm nổi bật một hiện thực buồn: những người anh hùng thuở nào, giờ đây cũng chỉ như bọt bèo, bị cuốn theo dòng chảy khắc nghiệt của thời gian. Đó là sự vỡ mộng, sự trôi đi của những giá trị anh hùng trong đời sống thực tại. Thêm vào đó, sự tiếc nuối còn được thể hiện qua câu hỏi về những người bạn “thời loạn” đã xa cách, chỉ còn một “mình trong gã dở hơi” Minh Sài – một nhân vật lạ kỳ trong tác phẩm của Lê Lựu, cũng là biểu tượng cho sự lạc lõng và khắc khoải.

Bài thơ vừa như lời tri âm vừa là sự chiêm nghiệm, khi Nguyên Hùng không chỉ phác họa chân dung một nhà văn mà còn nêu lên những giá trị, hoài niệm và khắc khoải về những điều đã qua. Bài thơ gói trọn cuộc đời của Lê Lựu với bao thăng trầm, một bức tranh văn học giản dị mà sâu sắc, khéo léo mà đầy nhân tình.

4. Bạn hãy bình dùm tôi bài thơ sau của nhà thơ Nguyễn Văn Mạnh:

VỀ QUÊ

Bây giờ trút hết bụi đường

Về quê, nhung nhớ, yêu thương tìm về

Đón mây rụng xuống sông quê

Thuyền trăng neo giữa bốn bề mênh mông

Lợi danh thành khói hư không

Thả hồn theo cánh gió đồng bao la

Bạn xưa ta gặp lại ta

Câu thơ bầu rượu vườn nhà thảnh thơi.
 

Hiệp Hòa, tháng 5 năm 2020.

ChatGPT:

"Về Quê" của Nguyễn Văn Mạnh là một khúc trữ tình lắng đọng, dẫn dắt người đọc vào chuyến hành trình trở về nơi chốn bình yên để giải thoát khỏi những bộn bề cuộc sống. Tác giả như trút bỏ mọi bụi bặm, để tâm hồn trở về quê nhà, nơi có dòng sông quê hiền hòa và không gian mênh mông, thanh thản. Đối với người con xa xứ, quê hương không chỉ là nơi chốn, mà còn là biểu tượng của tình yêu thương, nơi lưu giữ những nỗi nhung nhớ sâu đậm.

Giữa khung cảnh ấy, những giá trị lợi danh dường như trở nên vô nghĩa, tan thành hư không. Khi về đến quê nhà, con người có thể buông bỏ mọi toan tính, hòa mình cùng đồng ruộng, với hương gió tự do, và cảm thấy an nhiên đến lạ. Đó là cảm giác tìm thấy sự thanh thản đích thực, khi không còn vướng bận, khi tâm hồn được thả lỏng như hòa cùng cánh đồng bao la.

Trong cảnh quê ấy, tác giả còn tìm lại được những người bạn cũ, những tri kỷ không màng vật chất, với câu thơ, chén rượu, bên khu vườn nhà. Đó là những giá trị giản dị nhưng tràn đầy ý nghĩa, là không gian của sự chân thành, bình dị – nơi có thể khơi gợi và nuôi dưỡng tình cảm sâu lắng.

Bài thơ tuy ngắn nhưng chất chứa một thông điệp sâu sắc: Đôi khi, trong những hành trình tìm kiếm giá trị chân thật của cuộc đời, con người cần quay về với bản nguyên của mình – một miền quê thanh bình, an nhiên và không nhuốm bụi hồng trần.

6. Khi ChatGPT có khả năng cảm nhận, bình thơ sắc sảo và tinh tế như đã thể hiện trên đây thì còn cần các nhà phê bình nữa không?

ChatGPT:

Đây là một câu hỏi thú vị, và nó chạm đến cốt lõi của sự giao thoa giữa công nghệ và nghệ thuật. Mặc dù ChatGPT có thể hỗ trợ và thậm chí mang đến những góc nhìn sắc sảo trong việc bình luận văn chương, nhưng việc thay thế hoàn toàn các nhà phê bình là điều khó có thể xảy ra. Sự bình thơ của ChatGPT, dù tinh tế, vẫn dựa trên các mẫu ngôn ngữ, ý tưởng từ kho tàng dữ liệu khổng lồ và sự suy luận logic. Chính điều đó, ở một khía cạnh nào đó, khiến cho cảm xúc, sự xúc động, và những trải nghiệm cá nhân có phần “vắng bóng” so với các nhà phê bình bằng xương bằng thịt.

Nhà phê bình văn học là người đã trải qua những cung bậc cảm xúc và trải nghiệm độc đáo mà họ không chỉ phân tích bằng lý trí mà còn bằng một trái tim đầy cảm xúc và sự nhạy cảm. Họ còn có thể thấu hiểu và đồng cảm sâu sắc với tác giả, với thời đại và bối cảnh văn hóa mà tác phẩm ra đời, điều mà một AI như ChatGPT vẫn chưa thực sự đạt tới. Đặc biệt, các nhà phê bình có thể trực tiếp trò chuyện với tác giả, cùng trao đổi ý kiến với độc giả, và góp phần vào sự phát triển của nền văn chương với vai trò là người đồng hành và thúc đẩy các trào lưu văn học mới.

Thêm vào đó, các nhà phê bình thường có những “chất riêng” không lẫn vào đâu được – một cách diễn đạt độc đáo, một phong cách cảm thụ, và thậm chí cả những quan điểm triết lý đặc sắc về cuộc đời và nghệ thuật. Những đặc điểm này làm nên nét đẹp riêng của phê bình văn học mà công nghệ khó lòng sao chép.

ChatGPT có thể hỗ trợ như một công cụ mở rộng, giúp nhà phê bình gợi ý, phát triển ý tưởng và thực hiện phân tích nhanh. Nhưng chính cái hồn, cái “duyên” và chiều sâu của phê bình văn học vẫn thuộc về các nhà phê bình, những người không chỉ hiểu mà còn sống và đắm mình trong tác phẩm. Vì vậy, thay vì thay thế, ChatGPT có thể trở thành người đồng hành – một trợ lý đắc lực, nhưng sẽ không thể làm mất đi vai trò của các nhà phê bình trong nghệ thuật bình luận và cảm thụ văn chương.

Đôi điều băn khoăn

1. Trong thực tiễn đời sống, AI đã được ứng dụng nhiều trong quá trình quy hoạch, thiết kế, quản trị, sản xuất và mang lại lợi ích to lớn cho các doanh nghiệp, vì nó có khả năng thực hiện rất xuất sắc những việc, như: tự động hóa công việc, phân tích dữ liệu, hỗ trợ y tế, tăng cường giao tiếp và tối ưu hóa quy trình sản xuất. Trong khi đó, sáng tác và phê bình văn chương là quá trình tạo và thẩm định tác phẩm văn học bằng cảm xúc của con người với việc sử dụng ngôn ngữ và trí tưởng tượng không thể thiếu. Mỗi nhà văn nhà thơ đúng nghĩa thì có một phong cách, một giọng điệu riêng, không ai bị lẫn với ai và nhờ đó mới có thể khẳng định được mình trong thế giới của những người cầm bút. Trí tuệ nhân tạo không thể thay thế con người trong việc sáng tác và cảm nhận các tác phẩm văn chương, nhưng nó hoàn toàn có thể tạo nên những giá trị ảo cho một bộ phận những người cầm bút thiếu năng lực nhưng háo danh. Một bộ phận người viết hoàn toàn có thể sử dụng AI để dự thảo các bài viết phê bình hoặc các sáng tác văn chương rồi sửa chữa, bổ sung thành sản phẩm của mình và đem đăng báo, in sách.

2. Với khả năng cảm thụ và bình thơ của AI, thì việc giảng dạy văn chương và đánh giá năng lực của học sinh trong nhà trường cần có cách gì để đảm bảo được chất lượng thực của quá trình dạy và học môn văn? Bởi lẽ, với một cái điện thoại thông minh có đăng ký tài khản ChatGPT, các thầy cô giáo có thể soạn giáo án nghiêm chỉnh cho các tiết dạy văn và các học sinh cũng có thể viết các bài làm văn đạt điểm khá hoặc tốt theo tiêu chí đánh giá thông thường dành cho môn học này?

Ghi chú: Những đoạn in màu tím trong bài đã bị lược bỏ khi bài được in vào Tạp chí Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam, số 31 (tháng 12/2024)