Mỗi người Việt đều có một dòng sông trong ký ức của mình.

Với tôi, đó là dòng sông Lam tuổi nhỏ, là sông Tiền những năm tuổi trẻ vào miến Tây dạy học – và hôm nay là dòng sông Sài Gòn đang gánh chịu bao áp lực của một đô thị lớn. Từ những trải nghiệm ấy, tôi viết bài tiểu luận này – như một tiếng nói nhỏ bé để nhắc mình và nhắc nhau: Hãy giữ lấy dòng sông – tức là giữ lấy chính mạch sống của Việt Nam.

Xin trân trọng giới thiệu cùng bạn bè bài viết của tôi, vừa đăng trên Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam:
 

GIỮ LẤY DÒNG SÔNG – GIỮ LẤY MẠCH NGUỒN CỦA SỰ SỐNG VIỆT NAM
 

NGUYÊN HÙNG

Có lẽ, trong tâm thức mỗi người Việt, đều có hình bóng một dòng sông. Với tôi, hành trình cuộc đời là một hành trình dọc theo những dòng chảy ấy: “Tôi sinh ra từ một dòng sông/ Sông dài rộng, con đò ngang thì bé”.

Hành trình theo những dòng chảy

Cửa Hội quê tôi, nơi sông Lam đổ ra biển, là khúc sông rộng nhất, mênh mang và cũng đầy ắp kỷ niệm. Tôi lớn lên trong hơi thở của sông, trong nhịp chèo "sấp ngửa sớm khuya" của cha mẹ - những người dân chài một đời vất vả: “Đời cha không có tuổi thơ/ Thuyền là trường học từ chưa biết vần/ Đời cha không có tuổi xuân/ Tay chèo tay lưới, lạch gần luồng xa”.

Cầu Cửa Hội bắc qua cửa sông Lam - Ảnh: Báo Hà Tĩnh.

Dòng sông ấy chảy qua những giấc ngủ tuổi thơ, trở thành nguồn cội cảm xúc mỗi khi lòng thấy nhớ quê:

Ơi dòng sông ngọt lịm điệu đò đưa

Ơi dòng sông mặn mòi câu ví dặm

Giá mỗi chiều được về quê ngụp lặn

Giữa trong xanh da diết một cánh buồm...

Định mệnh đưa đẩy, tôi theo học Đại học Thủy Lợi, trở thành kỹ sư thiết kế công trình thủy. Hơn một thập kỷ gắn bó với nghề, tôi có những kỷ niệm khó quên bên dòng sông Tiền hiền hòa:

Tôi yêu con sông nước chảy hiền hòa

Không bãi không đê, chỉ có hai bờ đất

Là hai miệt vườn xanh chạy dài tít tắp

Thuyền buông neo, trái chín đã sẵn chờ…

Một cuộc vui cuối chiều trên sông Tiền - Ảnh Nguyên Hùng.

Năm 1984, trên chuyến phà đưa sinh viên qua sông Tiền, nhìn dòng nước đỏ ngầu phù sa cuồn cuộn, tôi thầm ước về một cây cầu, và hơn thế, là một nỗi trăn trở về sự phân phối không công bằng của phù sa:

Nhưng lòng tôi thầm tiếc đến sững sờ

Dòng nước đỏ mải đi làm ngọt biển

Mà vườn Ba Tri phù sa chưa đến

Ruộng Gò Công còn nhiễm mặn chua phèn…

Dẫu sau này chuyển công tác, tôi vẫn tiếp tục hành trình với những dòng sông, tham gia làm công tác tư vấn xây dựng các công trình thủy điện trên khắp các dòng sông Bé, La Ngà, Đồng Nai, Serepok, A Vương… với một khát vọng: góp phần biến sức nước thành “dòng năng lượng/ Cho mọi nẻo đường ánh điện lóa trăng sao”.

Sài Gòn - Thành phố đang chìm dần và bài toán ứng xử với sông

Chuyển về sống tại TP. Hồ Chí Minh, tôi gắn bó với sông Sài Gòn - linh hồn, và cũng là lá phổi của đô thị năng động bậc nhất này.

Năm 1994, tôi trở thành cư dân Làng báo chí (phường Thảo Điền, Quận 2 cũ) - một khu dân cư bên bờ sông Sài Gòn. Ký ức về một con đường khô ráo mỗi khi mưa lớn hay triều cường giờ đã thành xa xỉ. Chỉ trong vòng 20 năm, để đối phó với ngập, tôi đã phải nâng nền nhà hai lần tổng cộng hơn 100cm. Thế nhưng, từ khoảng 2013-2014, nước sông vẫn dâng mấp mé thềm nhà vào những ngày triều cường, nhấn chìm các tuyến đường trong khu vực.

Tình trạng ngập phổ biến khi triều cường tại Thảo Điền, TPHCM - Ảnh Internet

Câu chuyện của tôi chỉ là một minh chứng nhỏ. Số liệu từ Đại học Utrecht (Hà Lan) công bố năm 2022 cho thấy, tốc độ sụt lún tại TP.HCM có nơi lên tới 4-6cm/năm, cao gấp 10 lần tốc độ nước biển dâng. Nguyên nhân chính được chỉ ra là do việc khai thác nước ngầm ồ ạt và do sự gia tải không ngừng từ các công trình xây dựng trên nền đất yếu. Hệ quả là hình ảnh những con đường ở Thảo Điền, Quận 7, Nhà Bè chìm trong nước đã trở nên quá đỗi quen thuộc.

Trước thực trạng này, thành phố đã và đang chi hàng ngàn tỷ đồng cho các dự án chống ngập, từ xây đập ngăn triều đến các bờ bao, tường kè cục bộ. Tuy nhiên, đây dường như vẫn là những giải pháp "chữa cháy" tạm thời. Câu hỏi đặt ra là: Liệu chúng ta có đang chiến đấu với thiên nhiên, thay vì tìm cách sống chung với nó một cách thông minh hơn?

Những vết thương do chính con người gây ra

Ngoài những nguyên nhân khách quan, có một sự thực đau lòng: những dòng sông đang bị bức tử bởi chính những cư dân sống nhờ sông nước.

Tình trạng lấn chiếm lòng sông, xả rác bừa bãi, đặc biệt là rác thải nhựa và vật liệu xây dựng, đang khiến các dòng chảy bị thu hẹp và bồi lắng nghiêm trọng. Hệ thống cống thoát nước thành phố thường xuyên bị tắc nghẽn không phải vì công suất, mà vì... ý thức. Hậu quả kép là khả năng tiêu thoát nước suy giảm, trong khi ngập úng lại đến nhanh hơn.

Ở một cực khác, nạn khai thác cát trộm (cát tặc) vẫn hoành hành tại Đồng bằng sông Cửu Long. Hành vi này không chỉ làm nghèo dòng sông, mất đi lượng phù sa quý giá, mà còn gây ra những vụ sạt lở đất kinh hoàng, cướp đi nhà cửa, tài sản và cả sinh mạng người dân.

Thách thức từ thượng nguồn và nhu cầu về một tiếng nói chung

Nhìn rộng ra, các dòng sông của chúng ta đang đối mặt với những thách thức xuyên biên giới. Việc xây dựng hàng loạt đập thủy điện ở thượng nguồn sông Mê Kông đã và đang giữ lại phù sa, làm giảm lượng nước về đồng bằng, khiến tình trạng hạn hán, xâm nhập mặn trở nên trầm trọng hơn.

Gần đây, dự án kênh đào Phù Nam - Techo của Campuchia lại một lần nữa gióng lên hồi chuông cảnh báo. Trong khi phía Campuchia tuyên bố "không có nghĩa vụ phải tham vấn ai", các chuyên gia quốc tế và trong nước đều lo ngại về tác động tiềm tàng đến dòng chảy và môi trường sinh thái vùng hạ lưu. Theo Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Sử dụng các nguồn nước liên quốc gia năm 1997, các quốc gia có nghĩa vụ hợp tác, trao đổi thông tin và tham vấn về các dự án có nguy cơ gây ảnh hưởng xuyên biên giới. Điều này đòi hỏi một tiếng nói ngoại giao mạnh mẽ, kiên định và dựa trên cơ sở khoa học vững vàng từ phía Việt Nam.

Ứng xử văn minh: Từ nhận thức đến hành động

Để bảo vệ những dòng sông, bên cạnh các giải pháp công trình và chính sách vĩ mô, yếu tố then chốt vẫn nằm ở ý thức của mỗi người dân. Mỗi việc làm nhỏ - không xả rác xuống sông, tiết kiệm nước, sử dụng nước ngầm hợp lý - đều là những đóng góp thiết thực.

Công tác truyền thông nâng cao nhận thức cần được đẩy mạnh, không chỉ dừng lại ở khẩu hiệu mà phải bằng những hành động cụ thể, những mô hình cộng đồng tự quản trong bảo vệ sông rạch.

Chúng ta cần thay đổi tư duy: sông không phải là nơi để khai thác vô tội vạ hay trút bỏ mọi thải loại, mà là một thực thể sống, một di sản cần được tôn trọng và gìn giữ cho các thế hệ tương lai.

Bởi lẽ, bảo vệ những dòng sông cũng chính là bảo vệ những ký ức, những câu chuyện đời đã gắn liền với dòng chảy ấy, và hơn hết, là bảo vệ chính tương lai của chúng ta trên mảnh đất này. Đừng để một ngày, hình ảnh dòng sông chỉ còn là hoài niệm.

Bài đăng Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam số 11/2025.